Эндәш сүзләр

Теманың актуальлелеге.

     Заман татар теле  һәм әдәбиятын укытуга катгый таләпләр куя: мәктәптә укытылган дистәләгән предметлар янәшәсендә татар телен  үзләштерү, туган тел матурлыгын танып-белүне оештыру, балада гомер буена җитәрлек абруйлы мөнәсәбәт, горурлык хисе уяту. Дәрес шәхес күңелен кузгатырлык булырга тиеш. Иҗади фикерләүгә сәләтле, иҗади эшчәнлек оештыруга омтылган укытучы гына укучысын үз фикере, дөрес бәясе, үзенә генә хас тормыш тәҗрибәсе булган, иҗади сәләткә ия шәхес итеп тәрбияли ала.

“Эндәш сүзләр” темасы татар теле программасы буенча 7 нче сыйныфта үтелә. Сөйләм нинди генә төрдә булмасын, ул һәрвакыт кемгә дә булса мөрәҗәгать ителгән була. Шуңа күрә эндәш сүзләрнең сөйләмдәге роле бик зур.

Эндәш сүзне без күп кулланабыз, әмма аларны җөмлә кисәкләреннән аеруда укучылар кыенсыналар һәм язганда алар янында тиешле тыныш билгеләре куюда хаталар да җибәрәләр.

Ә ягымлы эндәш сүзләрне бик аз кешеләрдән ишетәбез. Дөресен әйтергә кирәк: күңелгә ятышлы эндәш сүзләргә бик саранбыз. Ә якташ шагыйребез Гарифҗан Мөхәммәтшин безгә туган як табигатенең матурлыгын, серлелеген эндәш сүзләр аша бик матур итеп бирә. Әгәр без аның геройлары сыман туган телебездә бер-беребезгә шулай эндәшсәк, сөйләмебез нинди матур булыр иде… Укучыларга туган як табигатенең матурлыгын күрә белергә өйрәтү максатыннан якташ шагыйребез иҗатына мөрәҗәгать итсәм, сөйләмдә эндәш сүзләрне дөрес куллана алсалар, тел байлыгын арттыруга да ярдәм итәр дип уйлыйм.

 

Дәреснең технологик картасы

Дәреснең темасы: Эндәш сүзләр. 7 нче сыйныф.

Планлаштырылган нәтиҗәләр:

• шәхескә кагылышлы: сөйләгән иптәшеңә хөрмәт, игътибарлылык, сөйләмгә карата җаваплылык;
• метапредмет: белемнәрне структуралаштыру, иптәшеңне тыңлый белү, әңгәмәдә катнаша белү;
• предмет буенча: эндәш сүзләр һәм алар янында нинди тыныш билгеләре куелуын өйрәнү;

Яңа төшенчәләр: эндәш сүз, риторик сорау, риторик эндәш.

Дәреснең этаплары	Укытучы эшчәнлеге	Укучы эшчәнлеге	Планлаштырылган нәтиҗәләр
			Предмет буенча	Метапредмет	Шәхескә кагылышлы
Оештыру Мотивлаштыру	Сыйныфны сәламли, уңай психологик халәт яки эш атмосферасы тудыра. Дәресне якташ шагыйребез Г.Мөхәммәтшинның шигыре белән башлап җибәрә. Шигырь темасын билгеләтә. Районда туып үскән әдәбият, сәнгать әһелләреннән кемнәрне белүләрен ачыклый.	Укытучыны сәламлиләр. Шигырь темасын билгелиләр. Районда туып үскән әдәбият, сәнгать әһелләреннән кемнәрне белүләрен әйтәләр.		КУУГ: классташлар һәм укытучы белән уку эшчәнлеген оештыруда хезмәттәшлек итү; Р: эш урынын дәрескә әзерләү.	Сыйныфташ -ларны хөрмәт итү. үзмаксат кую
Танып-белүгә мотивлаштыру Проблемалы ситуция тудыру	Г. Мөхәммәтшин- ның ”Киселгән агач төбе янында уйлану” шигырен сәнгатьле укып, нинди сүзләрнең калын хәрефләр белән бирелүен ачыкларга куша, нәтиҗә ясата. Дәреснең темасын, максатын формаштырырга тәкъдим итә. Бүген нәрсә турында сөйләшербез?	Сорауларга җавап бирәләр. Дәреснең темасын, максатын билгелиләр, фараз кылалар. Шигырьдәге калын хәрефләр белән бирелгән сүзләрнең эндәш сүзләр булуын аңлаталар, эндәш сүзләрнең җөмләнең төрле урынында килә алуы турында нәтиҗә ясыйлар.		РУУГ: кагыйдәләрне, күрсәтмәләрне истә тотып гамәлләр кылу КУУГ: тыңлый белү, диалог төзүдә һәм коллектив фикер алышуда катнашу ТБУУГ: төшенчәләрне аерып күрсәтеп кагыйдә формалаштыру	Үзбәя бирү
Танып-белүне оештыру Яңа теманы өйрәнү	“Әй каеннар, сердәшләрем” шигырен күчереп язарга, эндәш сүзләрне табып, аларның җөмләдәге урынын, алар янында нинди тыныш билгеләре куелуын билгеләтә.	Укучылар биремне укыйлар, күнегүдәге эндәш сүзләрне табалар, җөмләнең кайсы урынында килүен ачыклыйлар, алар янында нинди тыныш билгеләре куелуын билгелиләр.	эндәш сүз билгеләрен аерып күрсәтә белү	ТБУУГ: танып белү мәсьәләсен мөстәкыйль ачыклау һәм максат кую РУУГ: кагыйдә, инструкуцияләрне истә тоту һәм аларга ияреп гамәлләр кылу	Үзбәя бирү
Ял минуты
Яңа белемнәрне беренчел ныгыту	1. Дәреслектәге кагыйдә (117-118б.) белән таныштыра. 2. “Каеннар җыры” текстын сәнгатьле укыта, эндәш сүзләр кергән җөмләләрдә тыныш билгеләренең куелышын аңлаттырга.	1.Дәреслектәге кагыйдә белән танышалар. 2. Текстны сәнгатьле укыйлар, эндәш сүзләр кергән җөмләләрдә тыныш билгеләренең куелышын аңлаталар.	эндәш сүз, аңа хас билгеләрне аерып күрсәтә белү, сөйләмдә эндәш сүзләрне дөрес куллану	ТБУУГ: танып белү мәсьәләсен мөстәкыйль ачыклау һәм максат кую РУУГ: кагыйдә, инструкуцияләрне истә тоту һәм аларга ияреп гамәлләр кылу		КУУГ: фикер алышуда катнашу
Мөстәкыйль эш	Мөстәкыйль эшне оештыра: карточкада бирелгән шигырь юлларын сәнгатьле итеп укып, таблица тутырта. Эндәш сүзләр янына нинди тыныш билгеләре куелуын билгеләтә.	Мөстәкыйль эшне дәфтәрләрдә язмача башкаралар; үрнәк белән (слайдта) чагыштырып, бер-берсенең эшләрен тикшерәләр, хаталарны төзәтәләр.	эндәш сүз, аңа хас билгеләрне аерып күрсәтә белү	РУУГ: үзконтроль, биремнәрне үтәүнең дөреслеген тикшерү		КУУГ: мәгълүмат туплауда үзара хезмәттәшлек инициативасы күрсәтү, иптәшеңнең гамәлләрен бәяләү
Яңа белемнәрне ныгыту	Гаиләдә туганнар арасында кулланыла торганнар матур эндәшү сүзләрен искә төшерә. Кеше исеменә кушып, якын итеп эндәшә торганнарын искә төшерәләр(туганым, ахирәт, адаш, кордаш, дустым…). Кечкенә йөрәк рәсемнәренә гаиләдә әти-әниләренә, туганнарына әйтә торган иң матур сүзләрне яздырта.	Гаиләдә туганнар арасында кулланыла торганнар матур эндәшү сүзләрен искә төшерәләр. Кеше исеменә кушып, якын итеп эндәшә торганнарын искә төшерәләр. Кечкенә йөрәк рәсемнәренә гаиләдә әти-әниләренә, туганнарына әйтә торган иң матур сүзләрне язалар.		ТБУУГ: уку мәсьәләсен чишүдә логик фикерләү, төп билгеләрне аерып алу нигезендә кагыйдә формалаштыру КУУГ: үз фикереңне тулы һәм төгәл итеп әйтә белү РУУГ: үз эшчәнлегеңне контрольгә алу		Парларда эшли белү;
Рефлексия (дәреснең нәтиҗәләре)	Эндәш сүзләрнең моделен төзетә. Төркемнәрдә эшләтә, һәр төркемнән 1 укучыга үз моделен яклата. Дәрестә алган яңа белемнәрне билгеләтә. — Бүген нинди яңалык белдегез һәм тагын нәрсә турында күбрәк беләсегез килә? Укучыларның дәрестәге эшчәнлекләрен үзләренә бәяләтә. (Кемнәр мин барысын да аңладым, беләм, ди – ак чәчәкләрне сайлар , кем аңладым, ләкин кагыйдәләрне тагын кабатларга кирәк. ди — кызылларын, кем миңа бу тема авыррак булды, ди — сарыларын сайлар). (Укучылар өстәлдәге вазалардан үзләрен бәяләргә тиешле төстәге чәчәкләрне алалар. Нәтиҗә ясала, билгеләр куела). Дәрескә нәтиҗә ясый һәм укучыларның эшчәнлеген бәяли, өй эше (сайлау буенча) биремнәрен аңлата: 1.Эндәш сүзләр кулланып, “Без – табигать дуслары» дигән темага хикәя (шигырь) язарга. 2.“Туган як табигатен саклыйк!” дигән темага, эндәш сүзләр кертеп, 5 җөмлә язарга.	Тема буенча белемнәре белән уртаклашалар. Төркемнәрдә эшлиләр, һәр төркемнән 1 укучы үз моделен яклый Үзләренең эшчәнлекләренә бәя бирәләр, максатка ирешү дәрәҗәсен билгелиләр. Өй эше биременең аңлашылмаган өлешен ачыклыйлар, сайлап алалар.		ТБУУГ: фикерләүдә логик чылбыр төзү РУУГ: эшләнгән эшнең сыйфатын һәм дәрәҗәсен билгеләү КУУГ: күршең белән хезмәттәшлек итү		ШУГГ: үз мөмкинлекләреңне бәяләү; ШУУГ: үз уңышларың / уңышсызлыкларың сәбәпләре турында фикер йөртү

 

Йомгаклау.

Эндәш сүзләр сөйләм төбәлгән зат яки предметларны белдерәләр. Риторик эндәш һәм сорау – сөйләмдә әһәмиятле мәгънәви позицияне билгеләү, тыңлаучының фикерен үзең теләгәнчә формалаштыру өчен кулланыла торган фигуралар. Укучыларыбыз үз сөйләмнәрендә аларны урынлы куллансалар, аларның фикере кешеләргә шулкадәр җиңелрәк һәм күркәмрәк булып ирешер.

Кулланылган әдәбият.

Н.В. Максимов, Г.Ә.Нәбиуллина. Татар теле, 7 нче сыйныф,Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2014.

Г. Мөхәммәтшин. «Килегез, дусларым» (1985)

Г. Мөхәммәтшин. «Уеннан уймак» (1987).

Г. Мөхәммәтшин. «Гомерлек язым» (1995).

Г. Мөхәммәтшин. «Серләвек» (1998).

Г. Мөхәммәтшин. «Керим әле урманнарга» (2001).

Г. Мөхәммәтшин. «Бәхет» (2001).

 

Кушымта.

Җиргә кабат язлар килде,
Былбыллар кайтыр инде.
Үз телендә туган җиргә
Саумы, дип әйтер инде.
Кайтыр да, куанычыннан
Күкләргә ашар инде.
Сагындым, туган җирем, дип
Җыр белән дәшәр инде.
Гарифҗан Мөхәммәтшин.

Киселгән агач төбе янында уйлану

Агач төбе. Кемдер кискән агачын,

Утыр,дустым, килсә бер ял итеп аласың.

Ник сагайдың, күңелем, тик торганда?

Аптырама, агач күп ул урманда!

Кемдер кисеп алып киткән агачны —

Агачларның да була үз палачы.

Ник кискән, дисенме, белмим һич менә!

Утын итеп яккан микән пиченә?

Палачларның ни уйлавын кем белгән?

Агачка бит барыбер инде, ул үлгән!

Таңда инде яфраклары шауламас,

Җәен яңгыр, кышын җылы дауламас.

Сандугач та кунмас инде үзенә,

Коймас сары яфракларын көзендә…

Аптырама, дускай, үлем күп ул тормышта…

Төп өстендә чәбәләнә кырмыска.

Туктап-туктап уйга кала, кара син,

Кычкыра күк: күрегез бер чарасын!

Алыгыз, кешеләр, балтаны палач кулыннан,

Коткарыгыз киләчәкне үлемнән!

Коткарыгыз яшәешне үлемнән!

Нинди сүзләр калын хәрефләр белән язылган?

Дустым, күңелем, дускай, кешеләр. Автор аларга эндәшә.

Бу сүзләрне без ничек атарбыз?

Эндәш сүзләр.

Укучылар, бүгенге дәресебезнең темасы нинди булыр?

Эндәш сүзләр.

Әйдәгез, дәресебезнең максатын да билгелик. Нәрсәләр эшләрбез?

Эндәш сүзләр турында өйрәнү, алар янында нинди тыныш билгеләре куелуын ачыклау.

Шигырьне күчереп язарга, эндәш сүзләрне табарга, астына сызарга.

Әй каеннар, сердәшләрем,

Дусларым, танышларым,

Күңел җылымның күпмесен

Мин сезгә багышладым!

2.«Саумы, таныш кырларым!»-

Кыр яңгыратып кычкырдым.

Күргәч дулкынланып торган

Уҗымнарның кучкылын.

Әй тамчылар, тамчылар,

Сез, мөгаен, таңчылар.

Эндәш сүзләр җөмләнең кайсы урыннарында килгән?

Эндәш сүзләр янында нинди тыныш билгеләре куелган?

Нәтиҗә ясыйбыз: эндәш сүзләр җөмләнең башында, уртасында һәм ахырында килә . Алар янында янында өтерләр, ә көчле тойгы белән әйтелгәндә өндәү куела.

Укучылар, автор бу шигырьдә нәрсәләргә эндәшә?

Каеннарга, кырларга, тамчыларга.

Алар безгә җавап бирә аламы?

Мондый сүзләр сынландыру, риторик эндәш, риторик сорау була. Аларга җавап таләп ителми.

IV. Ныгыту.

Карточкада бирелгән шигырь юлларын сәнгатьле итеп укырга һәм таблица тутырырга кирәк. Эндәш сүзләр янына нинди тыныш билгеләре куелуын аңлатырга.

Әле дә син бар туган ягым

Моңлы аһәңең белән.

Мин бәхетле синдә туып,

Синдә яшәвем белән.

Җырлыйк әйдә арышларым

Җыр сораган чагы күңелемнең.

Җырлыйк әйдә тургайларым

Җыр сораган чагы күңелемнең.

Чикерткәләр сезгә кушылып

Чалгымны яныйм әле.

Эндәш сүзләр	Җыйнак эндәш сүз	Җәенке эндәш сүз	Нинди сүз төркеме белән белдерелгән	Җөмлә башында килгән	Җөмлә уртасында килгән	Җөмлә ахырында килгән
1.
2.
3.
4.

(Укучылар бер-берсенең эшләрен тикшерәләр, экрандагы дөрес җавап белән чагыштырып бәялиләр)

3 нче күнегү. Текстны сәнгатьле укырга. Эндәш сүзләр кергән җөмләләрне табарга, тыныш билгеләрен аңлатырга.

КАЕННАР ҖЫРЫ

1)Ул көнне әти мине йокыдан бик иртә уятты. 2) «Әйдә, улым, икәү бергә каеннарның яфрак ярганын тыңлап кайтыйк әле!» — диде ул.

3) Иртәнге татлы йокыдан айнып бетмәгән килеш мин башта игътибар итмәгән «Каеннарның яфрак ярганын тыңлап кайтыйк әле» дигән сүзләр бераздан миңа бик тә сәер тоелды — ничек инде каеннарның яфрак ярганын тыңларга мөмкин?

4) Сорау биреп йөдәтмәдем, вакыты җиткәч, әти үзе аңлатыр әле, дидем.

5)Сирәк була тор­ган җылы, парлы май иртәсе. 6)Язгы назлы кояшның җылысы күлмәк аша да үтеп тәнгә рәхәтлек бирә. Без әти белән каеннар арасына узабыз.

7)— Тыңла, улым, — ди әти, — каеннар менә шушындый назлы көнне җырлый-җырлый, ярыша-ярыша яфрак яралар. 8)Аларның бүген иң бәхетле көне…

9)Мин әтидән аерылып эчкәрәк узам, туктап калам. 10)Тып-тын каенлык эченә күктән ниндидер зыңлау тавышы иңә. 11)Аңа дистәләгән кошларның ярышып сайравы өстәлә. 12)Шуларга серле черкелдәү, пышылдау, йомшак кына үзара сөйләшкән кебек авазлар кушыла. 13)Чатнап ачылган бөре кабырчыклары кыштырдап җиргә коела. 14)Болар бөтенесе бергәләп тантаналы бер моңга, му­зыкага әверелә. 15)Бераздан мин аларда таныш аһәңнәр, таныш ритм­нар тоеп алам, сихерле моң дөньясына чумам, онытылам. 16)Каеннар җырлый… 17) Каен­нарның бүген иң бәхетле көне!

18) Әти басып калган якка борылам — аның йөзендә шатлыклы елмаю.

19) Сизгән ул минем каеннар җырын аңлаганымны, ул канә­гать.

20)— Әти, тагын барырбыз әле каеннарның яфрак ярганын тың­ларга, — дидем мин әтигә борылып.

21)— Юк инде, улым, андый могҗиза бер генә көн була, гел кабат­ланмый. 22)Менә быелгы кебек матур яз килсә, киләсе елга барыр­быз. Насыйп булса, — диде ул.

Текст өстендә эш.

— Өзектә автор нәрсә турында әйтергә тели?

— Ни өчен әти кешенең йөзендә шатлыклы елмаю чагыла?

Г.Мөхәммәтшин сүзләренә язылган “Керим әле урманнарга” җырын тыңлау.

-Татар телендә бик матур эндәшү сүзләре бар. Гаиләдә туганнар арасында кулланыла торганнар: абый, дәү абый, дәү әни, әби, әбием,кечкенә абый, нәни абый, апа һ.б.

Кеше исеменә кушып, якын итеп эндәшә торганнары: туганым, ахирәт, адаш, кордаш, дустым, иптәш, чәчәгем, апаем, җаным, әфәнде, ага яки агай, якташ, күгәрченем, балам, энем, акыллым, үскәнем, матурым һ.б.

— Укучылар, менә шушы кечкенә йөрәкләргә гаиләләрегездә әти-әниләрегезгә, туганнарыгызга әйтә торган иң матур сүзләрне языгыз әле.

— Чын йөрәктән әйтелгән матур сүзләр һәркемнең күңеленә үтеп керә. Сез дә гел шулай туганнарыгызга, дусларыгызга матур сүзләр генә әйтегез.

xn--j1ahfl.xn--p1ai

Тылсымлы сузлэр. Класс сагате.

Тема: Тәмле сүзләр.

 

Максат: укучыларда әхлаклылык сыйфатлары тәрбияләү, аларны кешеләр белән “тәмле” сүзләр әйтеп аралашу кагыйдәләренә өйрәтү; әйләнә-тирәдәге кешеләр белән ихтирамлы, ягымлы, әдәпле итеп сөйләшергә күнектерү.

                    

Класс сәгатенең барышы:

-Кадерле балалар! Класс сәгатебезне башлыйбыз. Мин сезне бүген тылсымлы, серле бер дөньяга алып барырга телим. Ә нинди дөньяга барганыбызны белер өчен, табышмакның җавабын табырга кирәк булыр.

 

        Аның агы да була, карасы да, ул тәмле дә,ачы да була,аның авыры да була, җиңеле дә, салкыны да, җылысы да, озыны да, кыскасы да, төплесе дә, төпсезе дә, яхшысы да, яманы да, акыллысы да, тозсызы да. Ул сөйдерә дә, биздерә дә, елата да, көлдерә дә, ул кешене үтерә дә, ул кешене терелтә дә. Ул нәрсә була?   (СҮЗ)

 

— Әйе, дөрес. Табышмакның җавабы – сүз. Димәк, без бүген сезнең белән сүзләр дөньясында, “тәмле”, “тылсымлы” сүзләр дөньясында кунакта. Ничек аңлыйсыз моны? (Укучыларның җаваплары тыңлана)

— Әйе, тәмле әйбер ашагач,авызга рәхәт була. Тәмле сүз ишеткәч, күңелгә рәхәт була. Ашый торгач, тәмле әйбер бетә, ә тамак туя. Ә тәмле сүзне? Күпме генә тыңласаң да, күпме генә кабатласаң да, тәмле сүзнең кадере китми, ул күңелдә кала, җанга яктылык, җылылык өсти.

— Ә “тәмсез”, тупас, ямьсез сүзләрне ишеткәч, ничек була? ( Күңел өши, тормышның яме бетә, караңгы булып китә).

— Безнең татар телебез – бик матур, ягымлы тел. Ул“тәмле”,“шифалы”, “тылсымлы” сүзләргә бик бай. Бүген без шундый сүзләр турында сөйләшәчәкбез.

 

1 укучы. Яхшы сүз — җан азыгы,

Яман сүз – баш казыгы.

Яман сүздән бик тиз китә

Бу тормышның кызыгы.

 

2 укучы. Яхшы сүздән канатланып,

Очар кебек буласың.

Игелеккә җавап итеп,

Изге гамәл кыласың.

 

3 укучы. Җылы сүз сиңа җан кертә,

Дәртләндерә, тергезә.

Яман сүз белән ялган сүз

Рухларыңны җимерә.

 

4 укучы. Саксыз әйтелгән төртмә сүз

Калдыра хәтереңне.

Яла сүз тагы да хәтәр,

Телгәли бәгыреңне.

 

5 укучы. Тупас сүзләр, нахак сүзләр

Күңелләрне рәнҗетә.

Бер-береңә тәмле телле

Булуга нәрсә җитә?

 

 “Тылсымлы сүзләр”җыры башкарыла (Йолдыз сүзләре)

— Ә нинди тылсымлы сүзләр беләбез соң без?

— Исәнмесез, сау булыгыз, хәерле көн, хәерле кич, хәерле иртә, гафу итегез, зинһар, рәхмәт, хушыгыз, тыныч йокы һ.б.

— Ә хәзер, укучылар, тылсымлы сүзләр турында тагын да шигырьләр тыңлыйк.

 

                Рәхмәтләр хакында.

Җиргә төшкәч                      -Рәхмәтемә

Бияләе,                                    Рәхмәт өчен

Гафур алып                            Рәхмәт инде!

Биргән иде,                             Малай аңа

Динә аңа:                                Башын иде:

-Рәхмәт,- диде.                     –Рәхмәтемә

Малайның да                         Рәхмәт өчен

Җылы сүзгә                            Рәхмәтеңә

Кәеф килде.                            Рәхмәт,- диде.

Елмайды да:                          Динә көлде

-Рәхмәтеңә                            Бик күңелле

Рәхмәт!-диде.                       Рәхәт иде.

Кыз җавапсыз                      …Җиргә төшкән

Калсын диме?                       Бияләйгә

Җавап бирде:                       Рәхмәт инде.

                                                                 (Ш.Галиев.)

 

         Тәмле телле Әнисә.

Тәмле телле бул, балам, дип

Әйтеп тора әнисе.

Әнисенең һәрбер сүзен

Тыңлый безнең Әнисә.

Шуңа күрә кесәләрен

Тәм- том белән тутыра.

Тәмле телле булам, диеп,

Кәнфит ашап утыра…

                                   (Г.Гыйльманов.)

 

       Телне тешләдем.

Урысча кушып сөйләшсәң,

Белем нык арта икән.

Нигә соң телне тешләдем?

Ай- һай авырта икән…

Беләм: татар телен бозып,

Бик начар эш эшләдем.

Еламадым, түздем, мин бит

Туган телне тешләдем.

                                   (Г.Гыйльманов.)

 

             Тел дәресе.

Татар теле дәресендә

Безнең Вәли әллә нишли.

Озын телен чыгара да

Әллә үрти, әллә кешни…

Апа тирги:

Әллә, ди, ул,

Әниеңә белдерәсе?

Вәли әйтә:- Тиргәмәгез,

Бездә бүген тел дәресе!

(Г.Гыйльманов.)

 

   Рәхмәтләр хакында.

Кемгә яхшылык эшләгән,

Ярдәм иткән нихәтле-

Сәлимнең барсы санаулы,

Бөтенесе исәпле:

-Ике әби, бер бабайга

Трамвайда урын бирдем.

Ике әби һәм бер бабай

Һәркайсы “рәхмәт!”- диде.

Авылдан килгән өч апа

Адрес белмәгәч рәтләп,

Әйтеп бирдем. Менә сиңа

Булды янә өч рәхмәт!

Урам аркылы чыгардым

Тагын ике әбине,

Ике әби икесе дә

 Ике кат “рәхмәт!”- диде.

— Тырышкансың, рәхмәт,- дидем…

Сәлимгә ярап куйды:

— Тагын бер рәхмәт булды,- дип

Шунда ук санап куйды.

                                           (Ш.Галиев.)     

 

Авылдашың, дусың, танышыңны

“Исәнмесез!” диеп каршыла.

Шушы сүздән кәеф күтәрелә,

Шушы сүздән ният яхшыра.

“Исәнмесез!” диеп сәламлә син,

Түбәнәйтмәс сине илтифат.

Шушы сүздә- йөзләр яктыруы,

Шушы сүздә- ният яхшыруы,

Шушы сүздә җанга мең шифа!

                                         (Нәҗибә Сафина)

 

Мин иртә белән мәктәпкә киләм,

Иптәшләремнең хәлләрен беләм.

—         Исәнме, Мәрьям! Исәнме, Галләм!

—         Сезгә, дусларым, иртәнге сәлам!

—         Исәнме, Азат! Саумы, Салават!

—         Авырмыйсызмы? Хәят һәм Булат?

—         Сәлам, Мәликә! Исәнме, Иркә!

—         Хәерле иртә! Хәерле иртә!

 

— Ә хәзер, укучылар, мин сезгә каурыйлар турында бер риваять сөйлим.

-Борын-борын заманда бер егет яшәгән. Ул бик тупас, ямьсез сүзләр белән сөйләшә торган булган. Беркөнне ул бу сүзләрне әйтүдән үзе дә туйган һәм акыл иясенә барган. “Мин кешеләргә бик күп авыр сүзләр әйттем, гөнаһымны ничек бетерергә?- дип сораган. Акыл иясе аңа каз каурыйлары биргән һәм аларны шәһәрдәге һәр өйнең ишек төбенә куеп чыгарга кушкан. “Аннан кире җыеп алырсың”,- дигән.

— Укучылар, ничек уйлыйсыз, егет каурыйларны җыеп алалганмы? Ни өчен?

( Юк, чөнки каурыйлар җилдә тиз таралып беткәннәр. Телебездән чыккан сүзләр дә бик тиз таралып бетәләр, башкалар күңеленә бик тиз үтеп керәләр. Авыр сүзне кире кайтарып булмый.)

 

 Бер авыр сүз-

Хаксыз әйтелгән сүз

Кургаш булып килде кай яктан?

Бер авыр сүз,

Бер авыр сүз,

Бер авыр сүз

Екты аяктан.

Уйламыйча дустым бер сүз әйтте,

Йөрәгемә ул сүз кадалды.

Үзе берни белми китеп барды…

Ә сүз калды…

Ул сүз калды минем йөрәгемдә,

Аннан авыр яра юк сыман.

Җәясеннән ялгыш атылып киткән

Һәм дусына тигән ук сыман.

 

— Әйе, һәр сүзне уйлап, үлчәп әйтергә кирәк. “Сүз авызда чакта, аңа син хуҗа, авыздан чыккач, сүз хуҗа.” Сүз турында сез тагын нинди мәкальләр беләсез, укучылар?

 

• Җылы сүз җанны эретә.
• Яхшы сүз- җан азыгы,

      Яман сүз- баш казыгы.

• Бер яхшы сүз мең күңелнең җәрәхәтен төзәтә.
• Әйткән сүз- аткан ук.
• Яхшы сүз- чәчәк,

      Яман сүз- чәнечке.

• Явыз кешенең ялган сүзе уттай каты пешерә, кешеләрне үтерә.
• Яхшы сүз әйтсәң, елан өеннән чыга, яман сүз әйтсәң, кылыч кыныннан чыга.
• Яхшы сүз алтыннан кыйммәт.
• Яхшы сүздән таш та йомшара.
• Авыздан чыккан сүз йөрәккә үтеп керә.

 

( Берничә күренеш күрсәтелә һәм анализлана)

“Энәле тел”, “Колмак белән Шалкан”.

 

— Класс сәгатебез ахырына да җитеп килә. Менә түбәндәге очракларда нинди “тәмле” сүзләр кулланырсыз икән?

* Әниең ерак юлга чыгарга тора.

— Юлларың хәерле булсын!

— Хәерле юл!

— Исән-сау йөреп кайт!

 

* Укытучың белән очраштың.

— Исәнмесез!

* Йокларга ятканда.

— Тыныч йокы!

— Тәмле йокы!

 

* Иптәшең туган көнеңә китап бүләк итте.

— Рәхмәт!

* Математикадан мәсьәләңне эшли алмыйсың, иптәшеңә ничек мөрәҗәгать итәсең?

— Зинһар!

 

* Әниегез сезне мәктәпкә нинди сүз белән озата?

— Әйбәт укы! Сәламәт бул! Матур йөре!

 

* Ялгыш берәрсенә килеп бәрелдегез.

— Гафу итегез!

 

* Сәламлибез бер- беребезне

Бер тылсымлы сүз белән:

Дүрт иҗектән тора ул

Языла бер сүз белән. ( Исәнмесез!)

 

* Сүзләр була бик күп төрле-

Тылсымлысы бик сирәк.

Ашап торгач, тамак туйгач,

Нәрсә әйтергә кирәк? ( Рәхмәт!)

 

— Укучылар, шуның белән бүгенге “тәмле” сүзләр дөньсындагы сәяхәтебез тәмам. Бүген ишеткән шифалы сүзләр күңелләрегездә озак саклансын. Ул сүзләрне башкаларга ешрак әйтергә тырышыгыз. Һәрберегез әти-әни, әби-бабай, туганнарыгызны, янәшәгездәге кешеләрне тәмле телегез, изге гамәлләрегез, яхшы укуыгыз, кайгыртучан карашыгыз белән кадерләгез!

1 укучы. Әйт кенә тәмле сүз-

Иркәләр күпме күз.

Әйт кенә яхшы сүз-

Һәркемдә көләч йөз.

 

2 укучы. Яхшы сүзне җаның тели синең,

Начарлыктан күңел көрсенә.

Ә син үзең андый яхшы сүзне

Әйтәсеңме башка кешегә?

 

3 укучы. Тылсымлы сүз, тәмле сүз,

Шундый җылы сүз икән.

Һәр күңелне эретерлек

Һәр кемгә дә үз икән.

 

4 укучы. Тылсымлы сүз белән кирәк

Матурлап эндәшергә.

Җае килсә, ихлас итеп,

Ягымлы сөйләшергә.

   

5 укучы. Берәү әйтә танышына:

 “Туган, хәерле иртә!”

  Җылы сүздән туган шатлык

 Көне буена җитә.

 

 

 

infourok.ru

Өченче бүлек. Җөмлә төрләре Әйтү максаты буенча җөмлә төрләре

Әйтү максаты ягыннан җөмләләрне хикәя, сорау, боеру җөмләләргә бүләләр.

Чынбарлыкта булган вакыйгалар, күренешләр, берәр эш яки хәл турында хәбәр итә торган җөмлә хикәя җөмлә дип атала. Ул чагыштырмача тыныч, салмак тавыш белән әйтелә. Гадәттә, мондый җөмлә хәбәр белән тәмамлана. Мәсәлән: Җыр тавышы бөтен бинаны яңгырата иде. (Г. Бәширов) Кеше бар чакта да ирекле булып бетә алмый. (А. Гыйләҗев)

Нинди дә булса сорауны белдергән җөмлә сорау җөмлә дип атала. Сорау я тыңлаучыга, я сөйләүченең үзенә бирелә. Сорауны белдергән сүзгә басым ясап әйтелә. Сорау җөмлә ахырына сорау билгесе куела.

Сорау җөмлә һәрвакыт сорау интонациясе белән әйтелә һәм сорау алмашлыклары, -мы, -ме сорау кисәкчәләре ярдәмендә белдерелә. Мәсәлән: Туган өйгә озакладың, Кайларда йөрдең, балам? (Р. Әхмәтҗанов).Ни өчен һәр халык үзенең тарихын белергә тырыша икән? (М. Юныс). Кайвакыт сорау интонациясе үзе генә дә сорауны белдерә. Мәсәлән: Ләйсәнә, әгәр берәрсе күрсә? (К.Кәримов)

Боеру җөмләнең үзенә генә хас интонациясе була. Ул боеру тавышы белән югарырак тонда әйтелә. Башка төр җөмләләрдәге кебек үк, логик басым төшкән сүз тагын да югарырак тон ала. Боеру җөмләдә әйдә, әйдәгез, әйдәле, әле кебек күрсәткечләр дә булырга мөмкин. Алар боеруның төрле төсмерләрен белдерәләр. Гадәти итеп кенә әйтелгән боеру җөмләдән соң нокта куела. Ихтыярны хис белән белдергән боеру җөмләләр ахырында өндәү билгесе куела. Мәсәлән, Яле, яле, сөйләп җибәр әле. (М. Мәһдиев).

Көчле тойгы белән әйтелә торган җөмләләрне тойгылы җөмләләр дип атыйлар. Аларда төрле тойгыларны: шатлану, соклану, курку, шикләнү, ис китү, үкенү, теләк, ниятләү, икеләнү һ.б. Белдереләләр һәм күтәренке тавыш белән әйтеләләр. Гадәттә, аның ахырында өндәү билгесе куела. Мәсәлән: Күкчәтаудан Сәлимә белән Әхияр кайткан! – дигән хәбәр бөтен авылга сәгате, минуты белән тарала. (М. Мәһдиев).

Тойгылы җөмләдә көчле тойгы интонациясе, эмоциональ бизәк өсти торган сүзләр (нинди, кайсы, соң, бит кебек сүзләр һәм ымлыклар), кабатлаулар, инверсия зур роль уйный.

Сөйләүченең ихтыярын, эшләргә кушуын, боеруын, өндәвен, үтенүен, чакыруын, киңәшен белдергән җөмлә боеру җөмлә дип атала. Аның хәбәре күпчелек очракта боерык фигыль белән белдерелә.

Исегездә тотыгыз! Төрле тойгылар кушылып әйтелгәндә, хикәя, сорау, боеру җөмләләр тойгылы хикәя, сорау, боеру җөмләләргә әйләнә. Мәсәлән: Карасана, нинди гөлчәчәкләр! Мин кичә аларны ничек күрмәдем икән соң? (Д. Аппакова). Сөйләшеп кара әле син аның белән! (С.Әдһәмова)

107. Әйтү максаты буенча җөмләләрне төркемләгез.

Хикәя җөмлә	Сорау җөмлә	Боеру җөмлә	Тойгылы җөмлә

1. Туган җирең чүл булса да,

Күңелдә ул гөл генә. (Р. Фәйзуллин)

2. Сезнең таудан йөгереп төшкәнегез бармы? (Х.Вахит)

3. Бире килегез, бире! (А. Әхмәт)

4. Бу көнне мин озак хәтерләрмен. (Г.Рәхим)

5. Дөньяда иң кирәк,

Иң кирәктән ни кирәк? (Табышмак)

6. Халык матур уйлаган, авылына, җиренә-суына матур исемнәр бирә белгән. (Ә.Еники)

7. Азык эзләргә таралыгыз! (С.Әдһәмова)

8. Авылда гадәттә булмаган җанлылык сизелә. (Ф. Акбулатова).

9. Тырнак очы кадәр дә вөҗданың калмаган синең! (Р. Төхвәтуллин).

10. Бәләкәй бу урамга

безнең зур мәхәббәт

ничек сыйган? (Р. Фәйзуллин)

11. Кыш үзенең салкыннары, бураннары белән үтеп тә китте. Аңа алмашка дәртле яз килде. Бөтен җир яшеллеккә чумды. (Г.Бәширов)

108. Боеру җөмләләрне укыгыз, хәбәре ничек белдерелүен аңлатыгыз. Боеруның нинди төсмерләре белдерелүен әйтегез.

1. Гөлләреңә кунган сандугачлар

2. Иртән сине сайрап уятсын! (Р.Әхмәтҗан).

3. Туктагыз, зинһар, бүлдермәгез. (Г. Толымбай).

4. Аңа каршы көрәштә, әфәндем, булышырга кирәк. (Г. Толымбай).

5. — Сөйләмә дә инде. (Г. Толымбай).

6. Әйдә, тизрәк чабыйк. Көтү тиз керсен иде дә, сыерларны тиз табып кайтсак иде (Г. Исхакый)

7. — Бар, әниеңә кертеп бир. (А. Гыйләҗев) — Әй, малай! Монда кил әле! (А. Гыйләҗев). Яле, энекәш, карап карыйк алай булгач. (А. Расих)

8. Минем ак башлы тананы югары очка җибәрмәгез әле… (Г. Исхакый)

109. Сорау җөмләләрне укыгыз. Сорауны белдергән чараларга карап, җөмләләрне төркемләгез.

Сорауны белдергән сүзләр ярдәмендә төзелгән сорау җөмләләр	Сорау кисәкчәләре ярдәмендә оешкан җөмләләр	Сорау интонациясе үзе генә булган җөмләләр

1. Кем шулай аны мәгънәсез уен-тамашага чакыртып кайтарды икән? (Н.Гыйматдинова)

2. Бу нинди хикмәт тагы? (А. Расих)

3. И моңлы бала! Үзең асыл булсаң да, нишләп сагышлы, әрнешле соң синең язмыш?… (С. Хафизов)

4. — Хөсәен абзый, чәй салыйммы? (Г. Гобәйдуллин)

5. Габдуллаҗан. Кайда, буласызмы инде? Кирәк-яракның барысы да булдымы инде? (К. Тинчурин)

6. Гаеп нәрсәдә соң? (А. Расих)

7. Нәфисәнең күңеле синдә бар идеме соң, дисезме? (Г. Толымбай).

8. Нигә бирелеп китмәскә? (Г. Толымбай).

9. Белмисең? (Т. Гыйззәт)

10. Мактама, дисеңме, Сибгать дус? (Г. Толымбай).

110. Тойгылы хикәя, тойгылы сорау, тойгылы боеру җөмләләрне аерып күрсәтегез.

1. Ана йөрәген җәрәхәтләгән баладан да шәфкатьсезрәк тереклек иясе бар микән дөнья йөзендә?! (Р. Кәрами)

2. Тәмле дә була соң ул тау буенда пешкән бәрәңге! (Г. Ахунов)

3.Сабан туйлары буласын белгәнмени, ай-һай матур иде бу җәйге иртә! (Җ. Тәрҗеманов)

4. Әйтәсе дә юк, табигатьнең иң саф, иң садә, иң ямьле чагы!… (Ә. Еники)

5.Ә тугайдагы концертны онытырга мөмкинме соң! (С. Хафизов)

6. — Кара әле, ничаклы тәрәзәләр! — ди ул. (А. Гыйләҗев)

7. Туган илеңне, туган телеңне, туган җиреңне тартып алудан да зуррак җәза юктыр инде ул! (Р. Вәлиев)

8. Газиз баласы читлектә булганда, нинди генә кош үзен ирекле итеп тояр икән?! (Р. Кәрами)

9. Туган авыл җимешләре тәнеңә шифа булсын! (Җ. Дәрзаман)

10. Тырнак очы кадәр дә вөҗданың калмаган синең! (Р. Төхфәтуллин)

11. Менә нинди көчле ул ана мәхәббәте! (Г. Бәширов)

12. Язмыш кешеләрне кайсы гына нокталарда кисештермәгән! (Р. Низамиев)

13. Туган җирне онытып булмый, аны сагынып кына була! (Г. Гыйльманов)

14. Әй, килә соң тапкыр сүзләр бәхәс тынгач! (Р. Фәйзуллин)

15.Әйтерсең, бу һич йомылмас яшьле-моңсу күз аның шәрәләнеп калган бердәнбер күңел көзгесе… (Ә. Еники)

16. Сагындым, бик сагындым сине , туган ил! (Г. Кутуй)

17. Суга кермичә йөзәргә өйрәнеп булмый инде ул?! (А.Әхмәт)

18. Ә ничаклы дару үләне, ничаклы агач орлыгы җыйдык без анда! (С. Әдһәмова).

studfiles.net

Бер составлы һәм ике составлы җөмләләр

Ике баш кисәге дә – ике оештыручы үзәге дә булган җөмлә – ике составлы җөмлә дип атала.

Сөйләмдә бер баш кисәк тирәсендә дә хәбәрлекле мөнәсәбәт оешырга мөмкин. Бу баш кисәк исем, сыйфат, алмашлык, рәвеш, модаль cүзләр, фигыльләр була. Оештыручы үзәге бер генә булган, икенчесен өстәп куеп булмый торган җөмләләр бер составлы җөмләләр дип атала.

Баш кисәге нинди сүз төркеме белән белдерелүенә карап, бер составлы җөмләләр түбәндәге төркемнәргә бүленә:

Баш кисәге фигыль белән белдерелгән җөмлә бер составлы фигыль җөмлә дип атала. Баш кисәге исем, сыйфат, рәвеш белән белдерелсә, бер составлы исем җөмлә (ягъни номинатив) дип атала. Баш кисәге бер сүз белән бирелеп, башка сүзләр өстәп булмый торган җөмлә сүз җөмлә дип атала.

Бер составлы фигыль җөмләләрдә баш кисәк төрле фигыль формалары белән белдерелеп килә. Үтәүчегә бәйле рәвештә билгеле үтәүчеле, билгесез үтәүчеле, гомуми үтәүчеле, үтәүчесез фигыль җөмләләр була.

Билгеле үтәүчеле фигыль җөмләләрдә үтәүче иялек, юнәлеш килешендәге сүз, зат күрсәткече, контекст аша белдерелә. Билгеле үтәүчеле җөмләнең баш кисәге төрле чаралар ярдәмендә белдерелә: инфинитив, инфинитив + ярдәмлек сүзләр (кирәк/кирәкми, ярыйярамый, мөмкин /мөмкин түгел, була/булмый, иде, туры килү, насыйп булу, язу), -асы/-әсе иде, -асы/-әсе кил, -асы/-әсе калган, -асы/-әсе бар/юк, түгел, бул, -ган/-гән бар/юк, -у/-ү, -ыш/-еш исем фигыль, кайтым яки төшем юнәлешендәге фигыль формалары. Мәсәлән, Табу өчен нәрсә эзләгәнеңне белергә кирәк! (Ш. Галиев)

Билгесез үтәүчеле җөмләләрдә үтәүче билгесез. Баш кисәк III зат күплектәге хикәя һәм шарт фигыль белән белдерелә. Мәсәлән, Карт агачны күчереп утыртмыйлар бит ул (В. Имамов).

Гомуми үтәүчеле фигыль җөмләләрдә үтәүче гомумиләштерелә. Баш кисәк II зат берлек сандагы хикәя яки шарт фигыль белән, -ганда/-гәндә формалы сыйфат фигыль, —ып/-еп, -мыйча/-мичә һәм -магач/-мәгәч формалы хәл фигыльләр + бул, ярый/ярамый, хәл юк, -ырлык/-ерлек түгел, -малы/-мәле түгел формаларында килә. Мәсәлән, Үткәннәрне үпкәләтмә, киләчәкне үртәмә (Ш. Галиев).

Үтәүчесез фигыль җөмләләрдә үтәүче бөтенләй булмый, ул турыда искә дә алынмый. Эш үзеннән-үзе үтәлә кебек тоела. Баш кисәге табигать күренешләре һәм эчке сиземләүләрне белдерә торган фразеологик төзелешле фигыльләр белән бирелә. Мәсәлән, Эчне кату алды. Борыны салынган. Таң атты.

Номинатив җөмләләрдә баш кисәге исемнәр, алмашлыклар, саннар, сыйфатлар һәм исем урынындагы башка сүзләр белән бирелә. Семантик яктан номинатив җөмләләр конкрет предметны, абстракт төшенчәне, табигать күренешен, төрле обстановкаларны, килеш-килбәтне тасвирлыйлар, ономастик, топонимик атамаларны, затны, шәхесне, билгенең яшәвен, тарихи вакыйгаларны белдерәләр. Структур яктан номинатив җөмләләр берничә төркемгә бүленә: (1) бер баш кисәктән генә тора; 2) әнә, менә күрсәтү алмашлыклары + баш кисәктән килә; 3) аергыч+ баш кисәктән тора; сыйфат фигыль+ баш кисәктән тора; 4) эндәш сүз яисә аерымланган кисәк + баш кисәктән тора; 5) әнә, менә сүзләре генә килә. Мөкәтә тавы… Коры үләнлек арасында нәзберек-тыйнак көмешсу әремнәр яктырып күренә. (М. Галиев).^.

Номинатив җөмләләргә атау җөмләләр, күзаллаулы баш килешле төзелмәләр, субстантив бәялүне белдерә торган җөмләләр кертеп карала.

Башка сүзләрне ияртеп җәенкеләнә алмый торган сүзләр белән бирелгән җөмләләр сүз җөмләләр дип аталалар. Сүз җөмләләрне җөмләнең бер генә кисәгенә дә тиңләп булмый, ягъни аны ия, хәбәр яки кайсы да булса бер иярчен кисәк дип атау мөмкин түгел. Алар хәбәрлек сүзләр, модаль сүзләр, ымлыклар, төрле аваз ияртемнәре белән биреләләр. Мәсәлән, Юк-юк… Гөлләргә су сибәргә кирәк дип әйтүем генә (Г. Гыйльманов). Елыйсы иде бер үксеп-үксеп. Ярамый. (Г. Гыйльманов).

115. Җөмләләрнең баш кисәкләрен билгеләгез. Бер составлы һәм ике составлы җөмләләрне аерып языгыз.

Бер составлы	Ике составлы

1. Кызларның берсе Әнисәнең кара толымын сыйпап куйды. (А. Әхмәт)

2. Яз җиле, кояш җиле! (Г. Сабитов)

3. Тагын яз килде. Мин кулыма көрәк алдым да бакчага чыктым. (Р. Гыйззәтуллин)

4. Исәннәрнең кадерен бел,

Үлгәннәрнең каберен бел. (Ш. Галиев)

5. Иртәгә шушы вакытта Әхмәт абзый тагын су алырга төшәчәк. (М. Мәһдиев)

6. Күңелле һәм рәхәт булган җирдән качмыйлар. (Р. Мөхәммәдиев)

7.Очрашулар, утырышулар,сөйләшүләр күп булды. (Ә. Еники)

8. Бушлыкны ничек тутырырга? (Ә.Баян)

9.Безнең өчен кайгырырга сиңа туры килмәс. (К. Тинчурин)

10.Бары тик язучы хезмәте генә шул килеш кала. (Ф. Яруллин)

11. Безнең бабай бик юмарт. (Н. Фәттах)

12. Мин егылмас өчен көймә читенә тотындым. (С. Сабиров)

116. Бер составлы фигыль җөмләләрнең төрләрен билгеләгез.

1 – билгеле үтәүчеле

2 – билгесез үтәүчеле

3 – гомуми үтәүчеле

4 – үтәүчесез

1. Йөк алашасын чабышка чыгармыйлар. (А.Гыйләҗев) .

2. Һәркемнең беренче булып үзен сынап карыйсы килә. (М. Галиев) .

3.Үзеңнән югарыга карап фикер йөрт. (Т. Галиуллин) .

4. Телеңә хуҗа булсаң, тыныч йокларсың. (К. Тинчурин) .

5. Балалар рәнҗешеннән сак булырга кирәк. (Г. Гыйльманов) .

6. Аны бит чабып өзмичә хәлең юк! (Г. Бәширов) .

7. Минем исә аны әз генә дә борчыйсым килми иде. (А. Расих) .

8. Бодай тарттырырга килеш иде. (Г. Бәширов) .

9. Тагын да җиләсләнә төшкән. (Ф. Латыфи) .

10. Шул сөйкемле булганы өчен аны ачуландырасы да килми. (Р. Фәизов).

11. Сүзнең башыннан элек төбен уйла. (Мәкаль) .

12. Кызларның нинди фән өйрәнүләрен беләсе килде Хәбирнең. (Ш. Хөсәенов).

117. Бирелгән җөмләләр арасыннан номинатив җөмләләрне аерып алыгыз. Мәгънәсе, структурасы һәм баш кисәкнең бирелеше ягыннан анализлагыз.

1. И Казан! Дәртле Казан! Моңлы Казан! Нурлы Казан! (Г. Тукай)

2. Эч пошыргыч тынлык, ялгызлык. (Х. Сарьян)

3. Төн караңгы. Дөнья тын. Ләкин диңгез шаулый. (Г. Ибраһимов)

4. Севилья – тыныч, ягымлы, яшәр өчен бик тә уңайлы шәһәр. Заманында гарәпләр эз калдырган бу каланың исеменнән үк шигърият аңкып тора.(М. Галиев).

5. Арага башка хатирәләр, башка күренешләр килеп кысылгалады. Хатыны. Сугыш. Институт. Кызы Сафура. Аның белән артык катлаулы мөнәсәбәт. ( А. Расих).

6. Менә караңгы күккә манарасын сузып утырган мәчет. Әнә аның янәшәсендә кечкенә, иске агач бина. Бусы мәдрәсә икән. Урам яклап койма. Тар ишек кебек кенә капка. (Г. Ибраһимов).

7. Елга яры. Читтәрәк җимерек будка. Җәйге кич. Берәү дә юк (Х. Вахит).

8. Биредә рәхәт: күләгә, җиләс (И. Гази).

9. Кыш урталары. Һава салкын (С. Җәләл).

10. Өйдә өчпошыргыч тынлык. Кичен Газизә апа үзе белән Мәгърүфә карчыкны да алып керә (Ә. Фәйзи).

118. Шигъри юлларда урын алган атау җөмләләрне табыгыз, стилистик кулланылышын аңлатыгыз.

1. Яралы җан.

Җанлы яра.

Жаның булса,

Янмый кара! (Р. Мингалим).

2. Төн. Тып-тын. Тып-тынлык.

Буш бакча. Кош. Оя.

Ялгызы салкыннан

Дерелди буш оя. (Р. Мингалим).

3. Бу урында элек авыл иде.

Бүген дала, бушлык, ташландык.

Таралыштык сарык көтүедәй,

Аунап ята нигез ташлары. (И. Гыйләҗев).

4. Чукыраклар иле.

Күрсәтәсең — юк күрмиләр…

Сукырлар иле.

Сорыйсың — җавап бирмиләр….

Телсезләр иле.

Сыныйсың — дога белмиләр…

Динсезләр иле.

Исерекләр һәм угърылар,

Юләрләр иле…

Башкалар күптән гарьләнеп

үләрләр иде.(Р. Миңнуллин)

6. Кыш. Декабрь. Иң кыска көн.

Җан үтәли җил исә.

Нишләп салкын соң әле бу?

Кояш та бар югыйсә… (Р. Мингалим).

7. Эх, бу вакыт!

җирдә катлам булып,

Һәрбер буын яңа гөл булыр…

Без китәрбез. Язмыш көчендә

Нинди үлем килсә — шул булыр.(Р. Фәйзуллин).

119. Текстларны укыгыз. Атау җөмләләрне һәм күзаллаулы баш килешле әйләнмәләрне тикшерегез.

1. Бер уч җылы… Шагыйрь бәгырендә ул — кайнар йомгак, күкрәктән суырып алуга суына төшеп, кешеләр күңеленә күчәсе бер уч җылыга әверелә. Ул йомгак очы ата-бабалар рухына күзгә күренмәс җеп очлары белән тоташкан. Бер уч җылы… җаны суына барган чакта, инде яшәүгә өметен өзгән мәлдә Тәңре ут тергезгән шул бер уч җылы коткарып калгандыр аны…

2. Төнге дала.. Караеп күренгән балбалның мең еллар буена җил-су-кояш ашаган таш чыраен учак шәүләсе ялмап-ялмап ала. Якында гына тышаулы атлар пошкыра…

3. Сарыҗан…Сарьян…. Борынгыдан килгән әнә нинди мәгънәле исемне кушканнар икән аңа. Сәер дә, серле дә. Бер ишетүдә хәтергә уелып кала. әдәбиятта үз тәхетен тоткан проза остасы Хәсән Сарьян тормышта да, исеменә хас булганча, үзенчәлекле шәхес иде…

4. Дәверләр…. Үкенечле дәверләр… Җил, үз телендә нидер пышылдап, үткәннәргә дәшә. Дөньяны биеткән, сугыш театрында каһарман булган бабамнар рухына төбәлгән сорау күңелдә сулкылдый: “Нишләп саклый алмадыгыз?!

5. Шушы туфани телнең сулыш-аһәңен, куәт-мөмкинлеген, бәһасез җәүһәрләрен саклаган һәм баеткан иң саллы тармак – ул синдер, мәгърур Татар теле! Күпне кичергән моңлы тел! Газиз ана теле! Изге Тел Иясе! (М. Галиевтән).

120. Текстларда урын алган сүз җөмләләрне табып, кулланылыш үзенчәлеген аңлатыгыз. Аларның нинди сүзләр белән бирелүен әйтегез.

1. Син тәһарәт төзи беләсеңме?..

Мин беләм… Авызга өч мәртәбә су аласың, аннан соң әти төсле итеп тамак кырасың:

— Эһе-эһе.

2. Әнә, Рәбяга тәрәзәдә, кулына нәни генә каймалы читекләр тоткан… — Әләлики-кызыкый, әләлики-кызыкый. Яңа читегем, яңа читегем… Абый, абый, яңа читегем…

— Бик исем китте… Үземә дә әти яңа читек алып кайт кан… Миңа — мулла абзыйныкы кебек кәҗүл читек.

— Әләлики-кызыкый, әләлики-кызыкый…

2. Мин күземне күтәреп карадым, читек тә кызганыч, мулла абый да кызганыч. Бәхетсез читек, нәни түгел читек! Бу кәҗүл дә түгелдер әле… Түгел! Мин читекләрне мулла абыйга суздым. (Г. Исхакыйдан)

3. — Миңлегали, Әхмәдулла! Миңлегали, Әхмәдулла!

— Нәрсә?

5. Әнә тагын килә. Әллә сорарга инде? Ничә яшь икән аңа? Кызык бит.

• Бабай, бабай дим…

• Әү, олан. Син сиңамы?.. Кычкырыбрак сөйлә, колагым йомшаграк. Нәрсә дисең?

• Димим.

• Ә?

• Димим, дим.

• Ыһы.

• Бабай, сиңа ничә яшь инде?

• Юк, кирәкми, булышма. Кичә яңгыр да күп булышты.

• Кирәкми. Рәхмәт, балам, рәхмәт.

Ярдәм хакында уйлап та карамаган Саматка кыен булып китте. Ярый әле аңлап бетермәде… (Г. Гыйльман).

studfiles.net

Разработка урока «Эндәш сүзләр янында тыныш билгеләре»

Тема: «Эндәш сүзләр һәм 

алар янында тыныш билгеләре»

8 класс

Максат: 

1. белем бирү: модаль кисәкләр турында гомуми төшенчә; укучыларның 8 нче сыйныфта һәм рус теле дәресләрендә алган белемнәренә нигезләнеп, эндәш сүзләр турында тулырак мәгълүмат бирү; эндәш сүзләр һәм алар янында тыныш билгеләрен аңлату; 2. күнекмәләр булдыру: укучыларның сөйләм телен үстерү; эндәш сүзләр янында тыныш билгеләрен дөрес, аларны сөйләмдә һәм язуда дөрес куллана белү күнекмәләре булдыру;

3. тәрбия бирү: Муса Җәлил иҗатына кызыксыну һәм шагыйрьгә карата хөрмәт тәрбияләү.

Җиһазлау: 

1. индивидуаль карточкалар.

2 .М. Җәлил шигырьләре.

Дәрес тәртибе: яңа төшенчәләрнең формалаштыру дәресе.

Методлар: өлешчә эзләнү, тикшерүне ысулы. 
Дәрес барышы

1 Оештыру.
Укучыларда уңай халәт булдыру.
2 Актуальләштерү
Җөмлә кисәкләре буенча тестлар эшләү.
3 Яңа белем һәм күнекмәләр формалаштыру.
Укытучы: 

Агам син, тиңсез акын Муса, синең
Җырыңны тыңлый бөтен казакъ ие.
Фашистан каушамаган иргә атап

Җырлыймын: ашкындыра хисләр мине.
Сәйфи Кудаш (башкорт шагыйре):
Әйтче, Муса, мондый матурлыкны
Кай җиреңдә саклап йөреттең?
Кемнән алдың шундый горурлыкны?
Нинди ялкыннарда чыныктың?
Бик теләдең, Муса, азат илдә
Мәңге яшәр өчен хөр булып.
Бер матур җыр идең син үзең дә, 
Гомерең дә калды җыр булып
Бу шигырь юллары кемгә багышланган?
Татарның каһарман шагыйре Муса Җәилгә.
Бу шигырь юллары Җәлилгә багышланганын кайдан белдегез?
Чөнки бу шагыйрьләр Җәлил дип эндәшәләр.
Шулай итеп, эндәш сүз дип нәрсә атала?
Сөйләм, төбәп әйтелгән затны, предметны белдерә торган сүз эндәш сүз дип атала.
Дәресебезне М. Җәлилнең Бөек Ватан сугышы чоры иҗатына бәйләп алып барачакбыз. Шагыйрьнең тиңдәшсез батырлыгы, ныклыгы турында сүз сезгә бирелә.
Бер укучы М. Җәлилнең Бөек Ватан сугышы чоры иҗаты турында сөйли.
Укытучы:
— Шагыйрьне сугышка аның иң кадерле кешеләре – хатыны Әминә һәм кызы Чулпан озатып кала. Шагыйрьнең иҗатында аларга багшланган бик күп шигырьләре бар. Шуларның берсен сезгә тәкъдим итәм. “Хуш, акыллым” шигыреннән эндәш сүзләр кергән юлларны укып, тыныш билгеләренең куелуларын аңлатырга, алар җөмләнең кайсы урыннарында килгән?

Эндәш сүзләр җөмләнең башында да, уртасында да, ахырында да килә. Алар янында өтерләр, көчле тойгы белән әйтелсәләр өндәү билгесе куела. Эндәш сүзләр җәенке һәм җыйнак булала

Әйе, шагыйрь сөйгәненә карата татар халкында очрый торган матур эндәш сүз формалары куллана, сөйгәненә мәхаббәт белән бергә кушылып яши.

“Кичер, илем”, “Юллар” шигырьләреннән эндәш сүзләр табу.
Укучылар, күргәнегезчә, телдә сөйләм яки затка гына түгел башка предметларга да төбәп әйтелә. Кешедән кала башка предметка төбәп эндәшү күренеше сыландыру дип атала. Бу күренеш шигырьләрдә еш кулланыла.

Шагыйрь тоткынлыкка эләгүенә җаны газаплана. Бу аның “Кичер илем” шигырьләрендә ачык чагыла. Шагыйрь туган илгә булган мәхәббәте әсирлектән көчле икәнен аңлата.

Фашистларга булган нәфрәте, аларның вәхшилекләре “Вәхшәт” шигырендә ачык чагыла (шигырьдән эндәш сүзләр табу, аңлату).

— “Дуска” шигыре Җәлилнең дусты, каләмдәше А. Алишка багышланган. Бу әсәр Ватазатлыгы өчен гомерләрен биргән ике зур шәхесенең киләчәк буыннарга васыяте булып яңгырый.
“Дускай” шигырен яттан сөйләү.
Дәфтәрләрдә эш. Сайланма диктант. (Муса Җәлил шигырьләреннән төзелгән диктант, укучылар эндәш сүзләрне язып алалар).
1) Җырым, синдә минем гәүдәләнде
Илне сөйгән йөрәк тибешем.
2) Мин саклармын йөрәк каным белән
Илемне һәм сезне, аппагым!
3) Өмет, җаным, болай шәп шәбен дә,
Ләкин… сугыш уен түгел шул!
4) Көрәш озак, юлы урау булыр,
Син көт бәгърем, өзмә өметеңне.

5) Госпитальдә хәзер мин…
Шулай да,
Син борчылма, тормыш юлдашым!
6) Сеңелкәй, килеп иреште
Безгә матур бүләгең, 
Шул бүләкне алып бүген
Дулкынланды йөрәгем.
7) Җаным… дидең,
Ә мин сине көтәм
Кайтырсың бит тиздән яныма?
8) Кайгырма, күз нурым!
Коткарам мин үзем,
Ул килсә эчәргә,
Мин беләм нишләргә.

Укучылар, татар халкында борынгыдан килгән эндәш сүз формалары бар.
Муса Җәлил үзенең шигырьләрендә эндәш сүзләрне бик күп кулланганын сез үзегез күрдегез. Ни өчен шагыйрь аларны кулланган?
Чөнки шагыйрь үзенең туган җиреннән, якын кешеләреннән бик еракта булган, ә эндәш сүзләр аша без аның күңеле белән алар янында булганлыгын аңлыйбыз. Эндәш сүзләр сөйләмебезне матурлыйлар.

Дәрескә йомгак. Укучыларның яңа дәресне үзләштерү дәрәҗәсе компьютерда тикшерелә. (Тестлар алдан компьютерга кертелгән була)
1. Эндәш сүз дип:
а) сөйләм төбәп әйтелгән предметны;
б) сөйләм төбәп әйтелгән затны;
в) сөйләм төбәп әйтелгән затны, предметны белдерә торган сүз атала.
2. Әйт, нишлик, сердәшем,
Әйт, нишлик, акыллым.
а) җыйнак
б) җәенке
3. Ышан, илем, шушы ант сугарды
йөрәгемнең соңгы тибешен.

Бу җөмләдә эндәш сүз булып нинди сүз килгән
а) кардәшлек белән бәйле сүз;
б) сынландырылган предмет исеме;
в) шәхескә эндәшү сүзе.
4. Син борчылма, минем, йөрәк дустым.
а) җәенке
б) җыйнак
5. Бәхетле син, ерак илдәш,
хезмәтеңә мин баш иям.
Эндәш сүз янына нинди тыныш билгесен куяр идегез?
а) өндәү билгесе;
б) өтер билгесе;
в) ике яктан да өтер билгесе.
5. Өйгә эш (дифференцияләштерелгән иҗади эш).

infourok.ru

Разработка урока » Эндәш сүзләр һәм аларның белдерелүе»

Тема : Эндәш сүзләр һәм аларның белдерелүе.

Дәреснең максаты:

1. Хәлләр турында белемнәрне ныгыту.

2. Укучыларны  эндәш сүзләрне таба һәм аларга хас        

                      үзенчәлекләрне таный белергә өйрәтү.

3. Күзәтүчәнлекләрен, фикерләү, чагыштыра белү сәләтләрен,                  

                      сөйләм телләрен үстерү, гаиләдә үзара аралашуда ягымлы эндәш

сүзләр кулланырга    өйрәтү .

                  4. Туган як, туган җиргә, татар теленә ихтирам тәрбияләү,    

                       укучыларда бер-берсенә хөрмәт хисе булдыру.

Җиһазлау: дәреслек, таратма материал, кагыйдәләр таблицасы.

                                           

    Дәрес барышы.

I.Оештыру ( уңай психологик халәт тудыру).

-Хәерле көн.Саумысыз,балалар. Бүген бездә татар теле дәресе.Дәрестә актив катнашып утыруыгызны телим.

II. Белемнәрне актуальләштерү.

-Үткән дәрес материалын искә төшереп китик. Хәзер мин сезгә хәлләр темасы буенча тестлар таратам,сезгә 5минут эчендә җавап бирергә кирәк.

(тестлар таратыла)

III.Уку мәсьәләсен кую.

Дәфтәрләрне ачып, число язабыз.

Унҗиденче декабрь.

Эндәш сүзләр һәм аларның белдерелүе.

Сыйныф эше.

IV. Яңа теманы  аңлату.

1.Сораулар буенча әңгәмә.

— Җөмләнең нинди кисәкләре була?

-Җөмләнең баш кисәкләре дип нәрсәне атар идегез?

-Җөмләнең нинди иярчен кисәкләрен беләсез?

-Ни өчен алар иярчен кисәкләр дип аталганнар ?

-Мәгънәләре ягыннан хәлләр нинди төркемчәләргә бүленәләр?

-Хәлләр күп очракта җөмләнең нинди кисәген ачыклап киләләр?

2.Нәтиҗә ясау.

Җөмләдә, баш һәм иярчен кисәкләрдән тыш, сөйләүченең чынбарлыкка, тыңлаучыга, җөмлә эчтәлегенә һәм төзелешенә мөнәсәбәтен белдерә торган кисәкләрне модаль кисәкләр дип атыйлар. Җөмләнең модаль кисәкләренә эндәш һәм кереш сүзләрне, кереш җөмләләрне кертәләр. Бу кисәкләр җөмлә һәм мәгънә ягыннан интонация аша бәйләнеп киләләр. Аларга сорау куелмый.(схема белән эшләү)

Хәзер тактага язылган өзекләрне укып китик. Сөйләмнең кемгә яки нәрсәгә төбәп әйтелгәнлеген аңлатыгыз. Ул сүзләрнең нинди интонация белән укылуына һәм алар янында нинди тыныш билгеләре куелуына игътибар итегез.Тикшерелгән җөмләләрдән чыгып, эндәш сүзләрнең кагыйдәсен чыгарып карарбыз.

           1.  И туган тел, и матур тел,

           Әткәм- әнкәмнең теле!

           Дөньяда күп нәрсә белдем

           Син туган тел аркылы.   

2.Машинист дус, йә син паровозны

Акрынайтыр идең беразга,

Синең белән барган пассажирлар

Республикам аша узганда. (Г.Сәләм)

3.Сыздырт, курай, үткән кайгыларны,

Өздерт, курай, йөрәккәй кылларын;

Сиздерт ,курай, кайнар тойгыларны,

Сөйдерт, сөйләп башкорт моңнарын.(Ш.Бабич)

-Әйе, укучылар, дөрес нәтиҗә ясый алдыгыз.                                     

(Укытучы эндәш сүзләргә билгеләмә бирә).

Сөйләм төбәлгән затны яки предметны белдерә торган сүз яки сүзләр тезмәсе эндәш сүз дип атала.

Эндәш сүз һәрвакыт икенче зат белән бәйләнгән була. Мәсәлән: Малай,кайтырга уйламыйсыңмы?

Эндәш сүзләр җөмләнең  теләсә кайсы урынында килә алалар.

Составы ягыннан җыйнак һәм җәенке булалар.

Кешедән кала башка предметларга эндәшү күренешен сынландыру диләр.

  Эндәш сүзләр җөмләнең башка кисәкләреннән өтерләр белән аерыла.

 Эндәш сүзләрне җөмләдә таный белергә, сөйләмдә дөрес кулланырга тиешбез.  

Искәрмәләр.

1. Эндәш сүзле җөмләдә зат алмашлыгы белән белдерелгән ия һәрвакытта да әйтелми.Аны хәбәр аша белеп була. Мәсәлән: Ай,һай,әти, озак йөрдең җөмләсендә ия (син) әйтелмәгән. Моннан чыгып кына әти сүзен ия дип карарга ярамый.

2. Җөмләдә зат алмашлыгы бервакытта да эндәш сүз була алмый. Мәсәлән: Ярышка сез дә барасыз җөмләсендә сез алмашлыгы ия була.

V. Теманы ныгыту.

1. Дәреслек буенча эш.

94-95 нче битләр

158 нче күнегү.(телдән)

  160 нчы күнегү.(язма)

   2. Нәтиҗә ясау.

    VI.  Дәрескә йомгак ясау.

Тактага язылган өзекне сәнгатьле итеп укып чыгыгыз һәм шигырьдәге эндәш сүзләрне табыгыз.

(Г.Сәгыйровның шигырь юлларыннан өзек)

Кадерлем,назлым,сөеклем,

Карлыгачым,былбылым;

Җаным-бәгърем,күгәрченем,

Таң йолдызым, күз нурым!

Алтыным,кояшым,аем,

Якыным,сөйгән ярым;

Гүзәлем,гөлем,матурым,

Шатлыгым,кайгы-зарым…

                                                  Г.Сәгыйров

Укытучы

– Бары тик эндәш сүзләр ярдәмендә дә нинди матур шигырь юллары тезеп була икән.

Билгеләр кую.

VI. Өй эшен  аңлату.

161 нче күнегү.

compedu.ru

Икенче бүлек

Җөмләнең грамматик кисәкләргә бүленеше

Җөмлә кисәкләре

Баш кисәкләр

Иярчен кисәкләр

баш кисәкләр

Модаль кисәкләр

Аныклагыч

ия

хәбәр

аергыч

Тәмамлык

хәл

Эндәш сүзләр

Кереш сүзләр

Җөмләгә түбәндәге билгеләргә ия:

1. Җөмләгә хәбәрлек хас.

2. Җөмлә сөйләүченең чынбарлыкка, сөйләмгә мөнәсәбәтен белдерә, ягъни модальлек хас (шатлана, борчыла, гаҗәпләнә, соклана һ.б.).

3. Җөмлә сүз тәртибе кагыйдәләренә буйсынып төзелә.

4. Җөмлә хәбәр итү интонациясе белән әйтелә.

Җөмләнең структур үзәген төзүче иң әһәмиятле кисәкләре баш кисәкләр дип атала. Баш кисәкләргә:

Баш кисәкләрне ачыклап, аныклап, җөмләне җәенкеләндереп килүче кисәкләр – иярчен кисәкләр дип аталалар. Иярчен кисәкләргә:

Җөмләдә сөйләүченең чынбарлыкка, сөйләмгә мөнәсәбәтен белдерә торган кисәкләр дә килә. Аларны модаль кисәкләр дип атыйлар. Модаль кисәкләргә:

Һәр җөмлә кисәге үзенә тиешле сызык белән сызыла:

ия

хәбәр

аергыч

тәмамлык

хәл

аныклагыч

эндәш сүзләр

кереш сүзләр

Исегездә тотыгыз!

1. Баш кисәкләр — җөмләнең нигезе, оештыручы үзәкләре.

2. Иярчен һәм модаль кисәкләр — җөмләне җәенкеләндерә торган кисәкләр.

3. Җөмләдә иярчен һәм модаль кисәкләр булырга да, булмаска да мөмкин, ә баш кисәк һәрвакыт урын ала.

4. Баш кисәкләр — ияртүле бәйләнешнең хәбәрлекле мөнәсәбәте дигән сүз. Хәбәрлекле мөнәсәбәтне белдерүче чаралар, икенче төрле әйткәндә, ия белән хәбәрне бәйләүче чаралар.

5. Аергыч, тәмамлык, хәлләр – ияртүле бәйләнешнең ачыклаулы мөнәсәбәте дигән сүз.

6. Аныклагыч сүзләрнең аныклаулы мөнәсәбәткә керүе нигезендә барлыкка килә.

Җөмләнең баш кисәкләре

Җөмлә төзелсен өчен, я ике сүзнең (иянең һәм хәбәрнең) хәбәрлекле мөнәсәбәткә керүе, я бер генә сүзнең (баш кисәкнең) хәбәр итү интонациясе белән әйтелүе кирәк.

Җөмләнең үзәген төзүче иң әһәмиятле кисәкләр баш кисәкләр дип атала. Баш кисәкләргә керә:

Ия һәм хәбәр җөмләнең оештыручы үзәген, нигезен тәшкил итәләр. Ия белән хәбәр булмаса, җөмлә була алмый. Ия – җөмләдә баш килештәге сүз белән бирелеп, хәбәрне үзенә ияртә торган грамматик бәйсез кисәк. Ия белән хәбәр бәйләнешен өйрәнү – үзара хәбәрлекле мөнәсәбәткә кергән сүзләр бәйләнешен өйрәнү дигән сүз. Җөмләнең ия турында хәбәр итә торган һәм аңа грамматик буйсына торган баш кисәге хәбәр була.

1. Җөмлә, гадәттә, ике баш кисәктән тора. Көз килде. Көннәр җылы. Әбиләр чуагы башланды. Шул ук фикерне бер сүз белән дә белдерергә мөмкин: Көз. Җылы. Әбиләр чуагы. Биредә бер баш кисәк – ия генә кулланыла. Мин чит тел өйрәнәм. Бу җөмләдә баш кисәкләрнең икесе дә кулланыла. Чит тел өйрәнәм. Чит тел өйрәнәсем килә. дигән җөмләләрдә бер баш кисәк — хәбәр генә кулланыла.

2. Җөмлә бер генә сүздән дә торырга мөмкин. Эх! Рәхмәт! Әйе. Биредә ия дә, хәбәр дә кулланылмаган, ләкин җөмлә буларак карала. Бер генә сүздән торган мондый җөмләләр таркалмыйлар.

32. Өзекне игътибар белән укыгыз. Баш кисәкләрне бергә язып алыгыз.

Мин авылыбызның … Рамазан чишмәсе буенда утырам. Ул авыл уртасындагы таулык куеныннан агып чыга да, ун адымлап йөгереп баргач, кечкенә елгачык эченә кереп югала.

Елганы чыпчыклар төркеме сырып алган. Алар чыркылдаша-чыркылдаша су чәчрәтеп уйныйлар. Томшыкларына тамчылар алып күккә чөяләр дә, кабат кабып йотмакчы булып, югары күтәреләләр. Бераздан тагын әйләнеп кайталар!

Чыпчыклар уенына мавыгып, чишмә төбенә килеп төшкән сандугачны күрми дә калганмын икән. Бу ялгыз кош елга суына да, шунда чыркылдашып уйнаган чыпчыклар төркеменә дә исе китмичә, чишмәнең түренәрәк узды. Су буена килеп җиткәч, чишмәгә үрелер өчен, урын җайларга кереште. Аннары үзенең сусап-кибеп беткән томшыгын агымга төртте… (Г. Гыйльман).

33. Җөмләдәге баш кисәкләрне табып, таблицада ия белән хәбәрне аерып языгыз.

1. Кинәт Рифкать сискәнеп китте (Р. Вәлиев).

2. Кояш куе ботаклар арасыннан озын нур-кылычларын сузган (Г. Рәхим).

3. Ул төнне без бик вакытлы өлгердек (М. Маликова).

4. Сөембикә, туфлиләрен салып, чыклы үләнгә басты (Ф. Садриев).

5. Әтил тизрәк җылыга, ачык урынга йөгерде (Ф. Бәйрәмова).

6. Авылның нәкъ уртасында ике катлы зур йорт бар ( Ф. Латыйфи).

7. Җәй буе укып, хәзерләнеп, бүген ул менә тагын экзаменга бара (И. Гази).

studfiles.net