Инша кеше уз язмышына узе хужа – Материал по теме: Сочинение «Бәхетле булу өчен нишләргә?» | скачать бесплатно
Язмышын һәркем үзе яза |
Язмышын һәркем үзе яза
13 Апрель, 2014 ел Сайт авторы Караулар: 2 417Язмыш без дөньяга килгәнче үк маңгайга языла, диләр. Күп кеше, язмышка буйсынабыз, дип, эчкечелеккә сабыша, хәер сорашып йөри яисә бомжга әйләнә һәм, чүплекләрдә, вокзалларда кунып, кешеләрдән калган сыныклар белән тукланып яши. Ни өчен шулай? Шушы сорауларга җавап итеп, Әлшәй районының Айдагол авылында булган бер фаҗигале язмыш хакында гәзит укучыларга бәян итәргә булдым.
Әтисе сугыш кырында Мәскәүне саклаган вакытта Фәрит әле тумаган да була. Әтисе яраланып, госпитальдә дәваланганда дөньяга аваз сала ул. Ул инде әзрәк аңлый башлаганда, абыйлары Никифар мәктәбендә укып йөри. Озын кышкы кичләрдә куыксыз лампа яктысында алар дәрескә әзерләнә. Ә Фәрит һәрвакыт аларга комачаулап утыра. Берәр абыйсы шигырь ятлый башласа, Фәрит аңардан алдарак отып ала. Ә беренче сыйныфка кергәндә чатнатып укый да, яза да белә.
Әтиләре сугыштан кайта алмый, “Хәбәрсез югалды” дигән кәгазь генә килә. Әниләре Әлфия көн-төн эштә, биш баланы үстереп, кеше итәргә тырыша.
1951 елның көзендә Фәрит 4нче сыйныфка укырга керә. Фәрит белән бергә аңардан ике яшькә өлкәнрәк, бер сыйныфта икешәр ел утырган Рәсүл дә 4нче сыйныфка килә. Бу вакытта Фәритнең әнисе Әлфия апа, басу эшләреннән тыш, бригада йортында каравылда да тора.
Беркөн иртән Әлфия апа сөт аертырга китә. Ул вакытта авылда бер генә сепаратор булганга, кем иртә килә, шул тизрәк аерта. Чыгып киткәндә улы Фәритне бригада йортына җибәрә. Фәрит килгәндә бригада йортында Рәсүл генә була. Ул өстәлдәге мылтыкны алып, тәрәзәгә төбәп маташа. Мылтыкны аның ат караучы булып эшләүче әтисе калдырып киткән икән. Фәрит килеп керү белән Рәсүл Фәриткә төзи һәм чакмага баса. Әлбәттә, ул мылтыкның корулы булганын белми. Ату тавышы яңгырый… һәм Фәрит идәнгә ава. Рәсүл бик нык курка. Шулай да Әлфия апаны эзләп таба һәм: “Мин бригада йортында Фәритне атып үтердем, барып ал”, — дип әйтә ала. Әнисе килеп кергәндә Фәрит кара канга батып яткан була. Әлфия апа аны күтәреп өенә алып кайта. Тиз генә ат җигеп Никифардан табиб алып киләләр. Табибә Мәрьям апа, Фәритне карагач: “Бер күзе исән булырга тиеш”, — ди һәм Фәритне тиз арада Уфага алып барырга юллама бирә.
Уфада 15 көннән генә Фәрит аңына килә. Озак савыга ул. Декабрьнең соңгы көннәрендә генә кайта ул Айдаголга. Әлбәттә, укырга бара алмый. Шулай да кыш буена китапларыннан аерылмый. Язын укытучы апалары аны имтиханга чакыра. Имтиханнарны “отлично”га тапшыра Фәрит. Барча укытучы хәйран кала.
Үзен гарип дип санамый Фәрит. Урта мәктәпне яхшы гына тәмамлаганнан соң, бер ел колхозда эшли. Ә икенче елда Уфадагы медицина училищесына укырга керә. Уку җиңел бирелә Фәриткә. Ә менә тормыш шартлары… Әти-әнисе хәлле укучылар михнәт күрми, әлбәттә. Урам да себерә Фәрит, вагон да, баржа да бушата, җәй көннәрендә пионер лагеренда, колхозда эшли.
Фәрит, училищены кызыл дипломга тәмамлап, туган ягына кайта. Башта Мәндән авылы фельдшерлык пунктында эшли, соңыннан Красный Клин авылында шундый ук пункт ача. Бик тырышып эшли. Язгы һәм көзге кыр эшләре вакытында басуларга чыгып, механизаторларга “обход” ясый. Бер ел үтүгә аны Слак участок дәваханәсенә күчерәләр. Сигез ел эшләгәннән соң “баш табиб вазыйфасын башкаручы” итеп куялар.
1970 елның җәендә Фәрит Салават шәһәренә апасы Рузилә янына килә. Апасы белән бер бүлмәдә Мәчетле районыннан Разия исемле бик чибәр кыз яши икән. Күзе төшә бит Фәритнең шул кызга. Апасыннан Разияны үзләренә кунакка алып кайтуын үтенә. Ниһаять, 1971 елның 8 Март бәйрәменә Айдаголга апасы Рузилә белән Разия кайта. Көндез авылда бәйрәм итәләр, ә кичен Разия белән Фәрит Никифар клубына төшәләр. Башта концерт карыйлар, соңыннан бию залына керәләр. Тиңдәшсез биюче дә булып чыга Разия!
Шул көннән башлап аралары ныгый яшьләрнең. Хат язышалар, сирәк кенә очрашалар. Ниһаять, декабрь ахырында Разия Фәритне әти-әнисенә күрсәтә. Алар Фәриттән бик канәгать була. Ә инде 1972 елның салкын гыйнварында Фәрит белән Разия язылышалар. Башта — уллары, соңыннан кызлары туа.
Һәрвакыт югары белем алырга омтылган Фәрит Уфа медицина институтына керергә документлар тапшыра. Ләкин инвалид дип Фәритне институтка кабул итмиләр. Мондый хәл башына күсәк белән суккандай тәэсир итә аңа. Ни өчен инде баш табиб эшен башкарырга ярый, ә сыңар күз белән укырга ярамый, имеш. Фәриткә башын иеп чыгып китүдән башка юл калмый. Нинди мәрхәмәтсезлек! Ун ел фельдшер булып эшләгән һәм нинди зур тәҗрибә туплаган кешегә!
Ул өйгә кайтып керү белән бу хакта хатынына сөйли һәм юлга әзерләнергә куша. Ә бер айдан соң Фәрит һәм аның гаиләсе Караганда вокзалына килеп төшә. Караганда шәһәреннән 400 чакрымдагы Егиндыбулак районына юл тоталар. Әй киң дә соң Казахстан далалары! Барасың, барасың, иге-чиге күренми. Районның баш табибы Фәритне Абай совхозының Токай бүлекчәсенә фельдшерлык пункты ачарга тәгаенли. Аларны К-700 тракторы белән каршы алып, Токайга төнлә алып киләләр. Ә иртән торып, тирә-якка күз салгач, үзләре дә аптырап калалар. Бүлекчәдә нибары 14 йорт булып, аларда урысча юньләп белмәүче казахлар яши. Мине нинди җәһәннәм читенә алып килдең, дип Разия әзрәк үпкәләп, елап та ала.
Алай да Фәрит бирешми. Фельдшерлык пунктын да ача, урып җыю вакытында ындыр табагын да җитәкли, машина, трактор да йөртә. Шулай көннәр үтә. Яңа елдан соң Фәрит Целиноград авыл хуҗалыгы институтының зооинженерлык факультетына укырга керә.
Фәрит, яхшы укуы белән беррәттән, җәмәгать эшләрендә дә актив катнаша, курс старостасы итеп сайлана. Диплом тапшырганда институт ректоры Фәритне аерым мактый һәм уңышлар тели.
Институтка кергәч тә малчылыкка эшкә күчәргә кирәк була. Олы улының да укырга төшәр вакыты җитеп килә. Шуның өчен Фәрит Караганда өлкәсендәге иң зур “Тимертау” совхозын сайлый. Мәктәптә урыс телендә укыталар, Целиноград якын. Тәүдә бүлекчә зоотехнигы булып эшли, бер ел үткәч, май заводы директоры вазыйфасына тәгаенлиләр. Ә Разия төзелештә эшли.
Сиксәненче еллар ахырында Казахстанда да буталышлар башлана. Фәрит озак уйлап тормый, туган ягына кайтып, Аксен авыл хуҗалыгы техникумына укытучы булып урнаша. Анда беркадәр эшләгәннән соң аны “Правда” колхозына баш зоотехник итеп чакыралар. Шул ук вакытта ул читтән торып Мәскәүдәге Тимирязев исемендәге авыл хуҗалыгы академиясенең икътисад факультетын тәмамлады һәм хаклы ялга чыкканчы туган колхозында баш зоотехник вазыйфасын башкарды.
Менә шулай язмышны, миңа калса, һәркем үзе яза. Моның өчен тырышлык кирәк. Әгәр Фәрит ”мин гарип” дип, күңел төшенкелегенә бирелсә, шундый биек үрләр яулый алыр идемени?
Ә инвалидлыкны ул 1995 елда гына алды. Күптән түгел аңа 70 яшь тулды, туганнары, балалары җыелды, тик 40 ел бергә гомер иткән Разиясы гына күрә алмады бу бәйрәмне. Әлеге көндә Фәрит берүзе дөнья көтә. Тик ялгыз түгел ул. Урамга чыкса, очраган һәр кеше аның белән ихлас исәнләшә, хәл сораша, ихтирам итә.
Фуат МУСИН. Әлшәй районы.
Чыганак: «Кызыл таң» 19.11.2011
ОШАШ ЯЗМАЛАР:
СОЦИАЛЬ ЧЕЛТӘР «ВКОНТАКТЕ» АША ФИКЕР КАЛДЫРУ
Фикер калдыру ябык.yazmysh.ru
Кеше үз язмышына үзе хуҗа.
Кара һәм ак. Шушы капма-каршы төсләр гомер буе безнең белән. Әгәр сиңа рәхәт, син бәхетле яки уңыш синең белән икән, озакламый синең тормышыңда бәхетсез һәм авыр көннәр башлана. Әйтерсең лә, синең гомерең — каралы-аклы полоса. Беркем дә бу дөньяда гел бәхетле һәм бер кайгысыз гына яшәми, чөнки барыбер ул ак полоса карага алмаша. Бәхет төшенчәсен һәркем үзенчә аңлый. Бәхетле яшәү өчен, кемдер акча тели, кемгәдер гаилә кирәк, ә кайберәүләр сәламәтлекне өстен куялар. Сүз дә юк, бәхетле тормыш өчен боларның барысы да кирәк. Ләкин, минемчә, бәхетле тормышның нигезе — сәламәтлек. Бары тик сәламәт булсаң гына, байлыкка һәм уңышка ирешергә мөмкин. Ләкин байлык та, сәламәт булу да һәм бәхетле гаилә төзү дә үзеңнән тора. Чөнки һәр кеше үз язмышына үзе хуҗа, һәм нинди тормышта яшәве дә бары тик кешенең үзеннән тора. Гаяз Исхакыйның “Көз” повесте нигезендә нәкъ менә шул фикер ята. Әлеге әсәрне мин бик кызыксынып укыдым, геройларның уй-кичерешләрен күңелемнән үткәрдем.
Повестьта Гөлсем һәм Нәфисә — төп геройлар. Кызлар икесе дә чибәр, тырыш, белемле, тәртипле, ә иң мөһиме: аларның эчке дөньялары матур. Әйе, мондый “алтын” кебек кызларга гаилә төзеп, бәхетле тормышка куанып һәм шатланып кына яшәргә дә яшәргә. Кызганычка каршы, тормыш андый җиңел нәрсә түгел шул… Дөньяда бәхетле яшәү өчен көрәшергә туры килә. Билгеле, ул юл җиңел түгел. Нәкъ менә шундый авырлыклар белән Гөлсем һәм Нәфисәгә очрашырга туры килә.
Гөлсем — мирза кызы. Кечкенә чагында әнисе үлә. Аның тәрбиясе белән апасы шөгыльләнә. Апасы аны рус мәктәбенә бирә. Гөлсем русча укый, дуслары белән русча аралаша. Әбисенә кунакка кайткач, Гөлсем үзен башкача хис итә, ләкин аңа боларның барысы да таныш була. Ураза ае башлангач, ул әбисе һәм кызлар белән ураза тота, намаз укый. Гөлсемгә бу бик тә ошый, ләкин ураза тотканын, догалар укыганын апасы белә һәм аны алып китә.
…Шигырь бәйрәмендә Гөлсем Пашаны очрата, һәм алар бер-берсенә гашыйк булалар. Ләкин, кызганычка каршы, моңа да Гөлсемнең апасы каршы килә, аларны аерыр өчен, кулыннан килгәннең барысын да эшли. Апасы Гөлсемне акча өчен сатарга тели. Гөлсем бу турыда белә, ләкин апасына әйтә алмый: аның моңа көче җитми. Минемчә, бу Гөлсемнең йомшак күңелле булуын һәм кешеләрне, нинди генә начарлыклар эшләсәләр дә, гафу итә алу сәләтен күрсәтә. Нәкъ менә шул вакытта ул үзенең ялгыз калганын тоя һәм әнисен — иң яраткан кешесен күз алдына китерә. Әнисе аңа авыр минутларда булышыр һәм кирәк вакытларда терәк була алыр иде. Ләкин, кызганычка каршы, ул инде юк… Минемчә, Гөлсемнең үз фикерен әйтә алмавына аның ике мохит, ике милләт арасында буталып калуы сәбәпче була. Ягъни Гөлсемгә кечкенә вакыттан ук берьяклы гына тәрбия бирелмәве менә шушы нәтиҗәгә китерә. Шушы тәрбия, үз гореф-гадәтләреңнән аерыла бару, икенче тәртипләргә һәм мохиткә кереп бетмәү, кызны ныклы характерсыз, ихтыярсыз итеп формалаштыра. Шунлыктан кыз үз бәхете өчен көрәшә дә алмый, апасына да каршы чыкмый. Нәтиҗәдә, сөйгәнен — иң зур мәхәббәтен югалта һәм гомерен хәсрәт-кайгыда уздырырга мәҗбүр була.
Ә Нәфисә исә Гөлсемнең капма-каршысы. Ул кечкенә вакытыннан ук дини тәрбия ала, мөселманча укый, фикерен кыю әйтә. Хәлил белән танышкач, аның хәтта күзләре “янып” китә. Әтисе аның Хәлил белән йөрүенә каршы килә. Нәфисә, күп газаплар чигеп булса да, барыбер үз бәхетенә ирешә. Азактан әти-әниләре кызның фикере, аның тормыш юлы белән килешәләр. Нәфисәгә күңеле кушканны, үзе дөрес дип тапканны эшләү ныклык бирә. Ул иң авыр, иң хәлиткеч вакытларда Коръәнгә, изге догаларга мөрәҗәгать итә. Бары тик шушы дини тәрбия, дини мохит Нәфисәне һәм аның гаиләсен бәхетле итә.
Хәзерге вакытта күп парлар өйләнешәләр һәм бәхетле яшәргә сүз бирәләр. Ләкин, кызганычка каршы, гаиләдә проблемалар башлангач, бик тиз аерылышалар. Әйе, сүз дә юк, проблемалар һәр гаиләдә дә була (бәлкем, ул Нәфисә гаиләсендә дә булгандыр), ә бит авырлыклар килеп чыгу белән аерылышырга димәгән… Минемчә, нәкъ менә шушы вакытларда дини тәрбия парларны, алар арасындагы мәхәббәтне саклап калырга ярдәм итә. Чөнки ул кешедә бик күп яхшы сыйфатлар тәрбияли. Нәфисәнең шундый тәрбия алуы аңа иң зур бәхет — тату гаилә бәхете бүләк итә. Ә нишләп соң тормыш Гөлсемгә карата аяусыз? Ни өчен бар кеше дә дөньяда гел бәхеттә, шатлыкта гына яшәми? Әйе, Гөлсем дә намаз һәм догалар укый башлаган иде, ләкин бу изге юлдан аны апасы читләштерә. Ә нигә соң Гөлсем үз бәхете өчен Нәфисә кебек көрәшми? Беренчедән, аңа терәк була алырлык һәм ярдәм итә алырлык кешесе булмый, ә икенчедән, аның инде көрәшер өчен көче дә калмый.
Әсәрне укыгач, мин шундый фикергә килдем: нинди генә каршылыклар һәм авырлыклар килеп чыкса да, яшьтән үк үз бәхетең өчен көрәшергә кирәк. Әлеге көрәш авыр, кыен булырга мөмкин. Шулай да сабыр булырга кирәк. Тормышыңны ничек корсаң, “көз”еңне дә шулай каршыларсың. Г.Исхакый язганча: “Инде көз булды… һәр агачның җимеше пеште, миләшнеке миләшчә, алманыкы алмача!” Чыннан да, кеше үз язмышына үзе хуҗа. |
biklyan.ucoz.ru
Һәр кеше үз язмышына үзе хуҗа
19.09.2013
Урын кешене бизәми, кеше урынны бизи
өшегән күңелләргә йөрәк җылысы, өмет чаткысы бүләк итүче, олы йөрәкле, миһербанлы, изге күңелле, юмарт кешеләр — социаль хезмәткәрләр бик күп. Ижау шәһәре Первомай районында 15 ел уңышлы гына эшләп килүче Комплекслы социаль хезмәт күрсәтү үзәге хезмәткәрләре, әлеге районда яшәүче өлкәннәрнең сердәшчесе дә, таянычы да булып торалар. “Районыбызда яшәүче 10 меңнән артык әби-бабай көндәлек эшләрендә ярдәм итүче изге күңелле караучыларына, хезмәткәрләребезгә чиксез рәхмәтле”, — ди үзәкнең ашыгыч ярдәм күрсәтү бүлеге мөдире Раушания Митюкова. Социаль хезмәт күрсәтү үзәгендә пенсионерлар һәм инвалидлар өчен бушлай юридик һәм психологик консультация ярдәме алу мөмкинчелеге дә бар. Мирас калдыру, инвалидлык алу өчен документлар эшләгәндә өлкәннәр бирегә мөрәҗәгать итеп, гариза язу, кәгазьләрне кирәкле урынга тапшыру кебек ярдәм ала алалар. “Күптән түгел 1нче һәм 2нче төркем инвалидларын, сәламәтлекләре чикләнгән балаларны, сугыш ветераннарын йөртү өчен махсус такси барлыкка килде. Түләү 50% ташлама белән алына. Шулай ук үзәгебездә коляска белән йөрүче инвалидлар өчен махсус уңайлаштырылган машина да бар”, — ди Раушания ханым. Үзәктә янгыннан зыян күрүчеләр, билгеле яшәү урыны булмаган, авыр тормыш хәлендә калучылар өчен кием-салымнар да җыела. Балалары ял итәргә киткән чакта, аларның өлкән яшьтәге әти-әниләрен вакытлыча карап тору хезмәте дә күрсәтелә. Моның өчен 68-54-81, 68-19-86 телефоны аша шалтыратып, кызыксындырган сорауларга җавап алырга була. Гомер көзендә ялгыз калганнар өчен мондый үзәкләрнең никадәр мөһим һәм кирәк булулары һәркемгә көн кебек ачык.
Җилкәннәр — җилдә, кеше тормышта сынала
Ярдәмгә мохтаҗ кешеләрнең тормышларында кайнауның нәрсә икәнен аңлау өчен бер эш көнемне социаль хезмәткәр булып карарга булдым. Раушания ханым белән сөйләшенгәнчә күрешеп, иң элек өлкән яшьтәге бер ханым яши торган йортка юл тоттык. Кыңгырау төймәсенә басуга, без киләсен түземсезлек белән көтеп торучы ябык кына гәүдәле, сабыр холыклы Рәшидә ханым Габдуллина каршы алды. Тып-тыныч, чиста, тәртип белән җиһазландырылган өч бүлмәле фатирында Рәшидә ханым үзе генә гомер итә. Әбигә тиздән туксан яшь тулуын ишеткәч, никтер таякка таянган, зиһене таралган карчыкны күз алдына китергән идем. Күрешкәч, Рәшидә ханымның үз-үзен карап, тәрбияләп торуын, яшенә күрә сәламәтлеге дә ярыйсы булуына шаккаттым. Әле җитмәсә, кичтән генә чәчтарашка барып үзен тәртипкә китереп кайткан. Йортка кереп, бераз хәл-әхвәл белешкәч, Рәшидә ханымның тормыш юлы белән кызыксындым. Ул да шуны гына көткәндәй, күңелгә тынычлык бирә торган йомшак, тыңларга рәхәт булган тавыш белән әкрен генә үзенең тормыш йомгагын сүтә башлады.
Ижау шәһәрендә күп балалы гаиләдә туган Рәшидә ханымның балачагы сугыш елларына туры килә. Кияүгә ул хәрби өлкәдә хезмәт итүче егеткә чыга. Акыл туплап, дөньяны таный белергә өйрәнеп кенә килүче яшь гаилә бер шәһәрдән икенчесенә күчеп тормыш итә. Бер шәһәрдә генә төпләнеп яшәмәгәнлектән, киләчәктә билгесезлек булганлыктанмы, Габдуллиннар гаиләсе бер бала белән генә чикләнә. Язмыш аларны төрле җирләрдә сынап йөрткәннән соң, янәдән Ижауга алып кайта. Биредә инде төпләнеп, балалар, оныкларның уңышларына сөенеп яшисе генә кала… Тик тәкъдир дигән нәрсә көтмәгәндә тез астына сугып, бөтен дөньяларын челпәрәмә китерә. Матур гына яшәгәндә, ике кызчыкны ятим итеп, башта кызы, аннан кияве дөнья куя. Дөньяда, кызганычка каршы, бар нәрсә дә без теләгәнчә бармый. Тик Рәшидә ханым язмыш сынауларына бирешмичә, тормыш сынауларын кабул итеп, тормыш иптәше белән оныкларын кешедән ким-хур итмичә, аякка бастыралар. Алда тагын бер сынау көтә, Рәшидә апа ныклы терәген, ачы җилләрдә дә янәшә булган ирен югалта. Тормыш китабын язу үзебездән торса, барыбыз да матур, тигез, рәхәт тормыш сайлар идек. Тик адәм баласына язмышына язылганын кичерергә, сабыр итәргә, күрәчәге белән ризалашырга гына кала. Рәшидә ханым бу юлы да сынмый-сыгылмый, сынауларны җиңеп, бары тик оныкларына бәхет теләп яши бирә. “Менә шулай балалар тормышы белән яши-яши, гомер көземә килеп җиткәнемне сизми дә калганмын”, — ди ул. Ә оныкларын ул чынлап та итагатьле, олыларны хөрмәт итә белә торган, максатларына ирешүчән итеп тәрбияләгән. Бүгенге көндә Рәшидә ханым үзе биргән тәрбиянең татлы җимешләрен татый. Кызлар икесе дә тормышта, үзләре әни кешеләр. Әбиләрен чын мәгънәсендә олылап яшиләр икән. “Көн дә килеп хәлемне беләләр, һәр кичке унбердә шалтыратып, сәламәтлегем, кан басымымның күпме булуы белән кызыксыналар”, — ди Рәшидә ханым. Кияүләре белән мактанып: “Ишеккә шакып: “Әби, ач, мин килдем!” — диюләреннән күңелләр эреп китә”, — ди ул тыйнак кына елмаеп. Әйе, тормыш юлында сикәлтәле юллар, күп сынаулар үтсә дә, язмышына зарланмый Рәшидә ханым. 90 яшьтә булуына да карамастан, «Яңарыш»ны яздыра, рәхәтләнеп укый. Ул әле дә бирешмичә, газиз оныкларына үрнәк булып тора. Социаль хезмәткәрләргә дә рәхмәтле ул: “Кеше хәленә керә белүләре, игътибарлы булулары, ярдәмләшеп торулары нәтиҗәсендә, без, ветераннар, тормыш авырлыкларын җиңәбез, яшәү көчебез арта”, — ди. Рәшидә апа белән саубуллашып, аңа исәнлек-саулык, озын гомер теләп, юлыбызны дәвам иттек. Ишектән чыгышлый Раушания ханым: “Рәшидә әби кебек карчыклар янына йөрү үзе бер бәйрәм булса, киләсе йортка керү мәхшәр белән бер”, — дигәч, бераз сагаеп, тынсыз калдым. Ә бит алда безне чынлап та мәхшәр көткән икән…
Эт тормышы
Икенче йортка барышлый Раушания ханым киләсе адрес буенча яшәүче Виктор Девятовның тормышы, көнкүреше белән кыскача гына таныштырып үтте. Бу кешенең авыр тормышта яшәгәнлеге турындагы хәбәр социаль хезмәт күрсәтү үзәгенә 2011 елда килеп ирешкән икән. Виктор 1965нче елгы, тумыштан сәламәтлеге чикләнгән кеше була. Әнисе исән чагында урын өстендә ятучы улын караган, тәрбияләгән. Тик үзе бу якты дөньядан китеп баргач, улының бер кешегә дә кирәге калмаган. Селкенми дә урын өстендә ятучы Викторның фатиры тора-бара сукбайларның җыелу урынына әйләнгән. Берничә ел буена җыелган чүп-чардан йортның башка катларына да ис, күселәр менә башлагач, күршеләр ярдәм сорап, әлеге үзәккә мөрәҗәгать иткәннәр. Үзәк хезмәткәрләре әлеге җан өшеткеч хәбәрне алу белән Виктор яши торган йортка баралар. “Фатир ишеге ул вакытта кеше башы сыярлык кына ачыла, чөнки коридор тулысынча чүп белән тулган иде. Владимир янына эләккәнче берничә көн фатирны чүптән арындырдык, башкача кереп булмады”, — ди Раушания ханым. Билгеле булганча, бүгенге көндә Владимир әлеге үзәктә исәптә тора, тик оешма хезмәткәрләрен, аларның ярдәмнәрен кире кага. “Мәхшәрдән коткаручыларның ярдәменә ник ябышып ятмый? Ник кире кага?” — дип соравыма. “Аны төрле оешмалар үз канаты астына алып караган, тик фатирын әнисе үзе үлгәнче үк муниципаль бина итеп хөкүмәткә калдыруын белгәч, тиз арада юкка чыкканнар. Бүгенге көндә без Викторга медицина ярдәме, тәрбия, кайнар ризык булган интернатка урнашырга тәкъдим итәбез. Чөнки хәзер яши торган фатирында тормыш итү өчен бернинди дә шартлар юк. Тик ул тормышыннан риза, биредә аның өчен тулаем ирек булуын белдерә, ә без закон буенча кешенең теләгенә каршы килә алмыйбыз. Виктор бүгенге көндә безнең ярдәмнән баш кагып, шешәдәшләрен якынрак күрә, алар белән рәхәт булуын белдерә. Шунлыктан, ике елга якын тәне су күрми дә инде аның”, — ди Раушания ханым.
Йортка якынлашканда Раушания ханым бер пар бахилла сузды. Сораулы карашыма, “Сорама, ки, кергәч күрерсең, дигәндәй”, — ым какты ул. Фатир беренче катта урнашкан. Тәрәзәне пәрәвез каплаган, борынны әчеле-төчеле ис кытыклый. Ишекне этеп кенә ачып җибәреп, бераз карап торганнан соң эчкә үттек. Монда “Әстәгъфирулла!” гына да аз булыр, биредә чын мәгънәсендә мәхшәр иде. Фатирга берничә адым ясагач, эчке бүлмәдән тавыш ишетелде. Владимир телевизор карап яткан җиреннән, кем булуыбызны сорап баш калкытты. Ул ята торган бүлмәдә ике карават: берсе чүп-чар белән тулы, икенчесендә кап-кара төскә кергән мендәрдә, пәлтә, чүпрәк-чапракка уралган, чәч, сакал-мыек баскан адәм ята. Бүлмә уртасында, тау кебек өелгән чүпләр арасында тар гына сукмак. Бу куркынычлыкны «бозып», өстәлдә антенна чыбыгы ялганган шәп телевизор эшләп утыра иде. Мин күңелне болгата торган истән тын алырга да куркып торган арада, Раушания ханым Викторның янәшәсенә үк килеп хәлләрен сораша башлады.
— Ничек яшисең? Нәрсә белән тукланасың?
— Минем бар да яхшы, күршем икмәк, томат согы алып кайта, шуларны ашыйм. Әнә, телевизор сөйләп тора…
— Бу чүп оясында ятканчы, интернатта тәрбиядә яшәр идең, көн дә кайнар ризыгың булыр иде.
— Юк, минем инде кайнар ашаудан эчем авырта башлый, болай да әйбәт. Ә интернатта телевизор карарга да бирмәячәкләр, мин бит төннәр буе кинолар карарга күнеккән.
— Болай күрә-торып череп ята алмыйсың бит.
— Күпмегә кадәр чыдыйм инде…
Күселәр ашап бетергәнче…
Мин күселәр сүзен ишеткәч, куркып калып, як-ягыма каранып алдым. Чынлыкта да, биредә тычкан-күселәр байтак булган икән, Раушания ханым алдан сиздермәгән генә: “Бер килүемдә, мыжлап тора иде алар, йөрерлек түгел иде. Аякка юкка бахила кимәдек бит”, — дип миңа карады. Әлеге әңгәмә шул рәвешле дәвам итте…
Виктор белән Раушания ханым аралашкан арада фатирның башка бүлмәләренә дә күз салдым. Аш бүлмәсе бомба шартлавыннан соң калган кебек: бар җирдә тузан, күп еллар юылмыйча аунап яткан савыт-саба, череп, аска таба төшеп киткән идән. Кунак бүлмәсе буш, бары тик түрдәге тимер карават салкыннар җиткәч, өшүдән куркып керүче сукбайларны көтеп утыра. Әйе, бирегә яшәү урыны булмаган бик күп кешеләр җыела, ди, Раушания ханым. “Кышларын биредә көне-көне белән 8-10 ир-ат җыела. Бераз курыксам да, үземдә көч табып, аларны ничек тә куып чыгарырга тырышам. Куркыныч, әлбәттә, уйларында ни булмас”, — ди ул мине шаккатырып. Үзәк хезмәткәрләренең сабыр гына, җайлап, ничек тә Викторны бу упкыннан тартып алып, күзләрен ачарга омтылуларына исең китәрлек. Әнә бит, Виктор үзе дә беркөнне психолог белән озак кына сөйләшеп утырулары турында сөйли. Тик ул әлеге эт тормышына нык күнеккән шул, аны болай гына “оясыннан” йолкып алу җиңел булмас. Тормышка башка күзлектән карый алса гына кешечә яши алырдыр ул.
Викторның фатирыннан чыккач, иркенләп бер сулыш алдым. Ишек артында күргәннәр күңелдә кызгану, жәлләү һәм шул ук вакытта ризасызлык, ачу хисләре уятты. Әлеге тойгыларга бирелеп, күпме барганмындыр, Раушания ханымның: “Виктор янында булганнан соң күңелдә бик тә авыр, йөрәкне тырный торган тискәре хисләр туа. Яшь хезмәткәрләребезне бирегә китерү бигрәк тә кыен. Шуңа да, еш кына әлеге адрес буенча үзем йөрим. Йөрәккә якын алмыйча, бары эш итеп карарга гына тырышсаң да, күңел үзенекен итә шул”, — дигән сүзләреннән сискәнеп киттем. Шушы бер көн социаль хезмәткәрләрнең хезмәтләренең бөеклеген аңларга ярдәм итте. Аларның игелекле хезмәтләре, тырышлыклары алдында баш иярлек.
Әйе, җир йөзендә төрле кеше төрле холыклы шул. Ярдәм кулы сузганга сөенеп, илһамланып яшәүчеләр дә, Виктор кебек үз кадерен, тормыш ямен белмәүче рәхмәтсез кешеләр дә бар. Йомшак холыклылар, сынауларга каршы тору көче таба алмаучылар сынауларга тиз бирешә. Ә бит сәламәтлекләре чикләнгән кешеләр арасында да үз максатларына ирешүчән, спорт өлкәсендә хәтта дөнья чемпионы булырдай холыклылар да бар.
Ничек кенә булмасын, һәр кеше үз язмышына үзе хуҗа.
Ләйсән Әхмәтова
yanarysh.ru
XI сыйныф өчен татар әдәбиятыннан “Гаяз Исхакыйның “Көз” повестенда образлар бирелеше” дигән темага дәрес моделе.
XI сыйныф өчен татар әдәбиятыннан “Гаяз Исхакыйның “Көз” повестенда образлар бирелеше” дигән темага дәрес моделе.
Дәрес темасы. Гаяз Исхакыйның “Көз” повестенда образлар бирелеше.
Максат. Повесть жанрындагы әсәрне образлар системасы аша анализлау; логик фикерләү сәләтен үстерү; дөньяга гуманлы караш тәрбияләү юнәлешендә эшләү.
Материал һәм җиһазлау:
1. Әдәбияттан хрестоматия: Татар урта гомуми белем бирү мәктәбенең 11 нче сыйныфы өчен / Төз. А.Г. Әхмәдуллин, Н.Г.Юзиев.- Өченче басма. – Казан: Мәгариф, 2011.
2. Татар әдәбияты: Теория. Тарих. Д.Ф.Заһидуллина, Ә.М.Закирҗанов, Т.Ш.Гыйләҗев, Н.М.Йосыпова. – Тулыл. 2 нче басма. – Казан: Мәгариф, 2006. – 319 б.;
3. интерактив такта.
Планлаштырылган нәтиҗәләр.
Метапредмет нәтиҗәләр: укучының әйләнә-тирәне мөстәкыйль бәяли белүенә ирешү.
Предмет нәтиҗәләре: Г.Исхакый тормышының төп фактларын белү, әсәрнең образлар системасын билгели, геройларын бәяли алуына ирешү.
Шәхси нәтиҗәләр: дөньяга гуманлы караш тәрбияләү.
Универсаль уку гамәлләре формалаштыру.
Шәхси: гомер буена күңел сафлыгын саклауга этәргеч бирү, кеше хәленә керә белү сыйфатын ныгыту.
Танып-белү: повестьны аңлап уку һәм кабул итү, эчтәлеген сөйләү, тексттан өзекләр китерә белү, образлар системасын аңлату, бәяләү.
Коммуникатив: төркемдә эшләгәндә, үз фикереңне җиткерә, башкаларны тыңлый белү, үзара килешү, мәгълүматларны таба, куллана алу, туган тел нормаларын саклап сөйләү, әңгәмәдә катнашу.
Регулятив: эшчәнлекне планлаштыра, үз алдыңа максат куя белү, нәтиҗә ясау.
Дәрес тибы. Әдәби әсәрне өйрәнү дәресе.
Дәрес барышы.
I. Дәресне оештыру.
Укытучы. Дәресне Галимҗан Ибраһимовның сүзләрен укудан башлыйк: «Әдәби вә шигъри әсәрләргә һичбер төрле тәэсир бирмәгән адәм юк». Сез бу фикер белән килешәсезме?
Көтелгән җавап. Һәр әдәби әсәр укучыга тәэсир итә, геройлар язмышы шатландыра яки борчуга сала, уйланырга мәҗбүр итә, күңелләрне сафландыра яки нәфрәтләндерә.
II. Укучылар эшчәнлеген мотивлаштыру. Укытучы. Бүген өйрәнәчәк “Көз” повестен Г.Исхакый 1923 нче елда Берлинда яза һәм 1938 нче елда шунда ук бастыра. Повестьне өйрәнү өчен, сез үз алдыгызга нинди сораулар куяр идегез?
Көтелгән җаваплар. Г.Исхакый нинди проблема күтәрә, укучыларга җиткерергә теләгән фикере нидән гыйбарәт; язучы иҗат иткән образлар кайсы яклары белән безне җәлеп итә; повестьта тасвирланган мәсьәлә хәзерге вакытта да актуальме һ.б.
Укытучы. Әлеге сорауларга җавап бирсәк, дәреснең максатына ирешербез. (Укучыларга максатның гомуми белем бирү һәм гамәли өлеше җиткерелә, тәрбияви өлеше дәрес ахырында ачыклана.)
III. Яңа материалны үзләштерү.
Алдан әзерләнеп килгән укучылар төркеме, презентация нигезендә, Г.Исхакыйның “Көз” повестенең эчтәлеге белән таныштыра.
Дәреслектәге сорауларга нигезләнеп, әңгәмә үткәрелә.
Укытучы. Әсәрдәге образларны санап чыгыгыз. Автор аларның кайсын үзәккә куеп тасвирлый?
Көтелгән җавап. Нәфисә, Гөлсем, Хәлил, Нәфисәнең әти-әнисе, Гөлсемнең әтисе, тутыкасы, һ.б.
Укытучы. Нәфисәнең Хәлил белән беренче очрашкач, нинди хисләр кичерүе турында сөйләгез.
Көтелгән җавап. Нәфисә театрда Хәлил белән очрашканнан соң, кызда мәхәббәт хисләре кабына. Ул яңадан егет белән очрашу мөмкинлеген эзли.
Укытучы. Нигә ул ачыктан-ачык Хәлил белән очраша алмый? Нәфисә нинди тирәлектә үсә, аны нинди шартлар формалаштыра?
Көтелгән җавап. Иске карашлы ата-ана тарафыннан тәрбияләнә, юаш, дингә бик ышанучан кыз була.
Укытучы. Нәфисә үз бәхете, киләчәк язмышы хәл ителгәндә нинди ныклы адым ясый?
Көтелгән җавап. Үз бәхете өчен көрәшә, әти-әнисенә каршы чыга, бернидән дә курыкмый, хәтта абыстай аша мулланы үзләренә никах укырга өнди.
Укытучы. Нәфисәгә үз дигәненә ирешергә нәрсә ярдәм итә?
Көтелгән җавап. Нәфисәнең тәвәкәллеге мәсьәләне хәл итүдә ярдәм итә, Нәфисә беренче булып үзе кыю адым ясарга көч таба.Ул иң авыр, иң хәлиткеч вакытларда Коръәнгә, изге догаларга мөрәҗәгать итә. Бары тик шушы дини тәрбия, дини мохит Нәфисәне бәхетле итә.
Укытучы. Гөлсем студент егет (Паша) белән очрашкач нинди хисләр кичерә?
Көтелгән җавап. Ул да Нәфисә кебек үк егеткә гашыйк була. Ләкин, кызганычка каршы, моңа Гөлсемнең апасы каршы килә, аларны аерыр өчен, кулыннан килгәннең барысын да эшли. Апасы Гөлсемне акча өчен сатарга тели. Гөлсем бу турыда белә, ләкин апасына әйтә алмый: аның моңа көче җитми. Минемчә, бу Гөлсемнең йомшак күңелле булуын һәм кешеләрне, нинди генә начарлыклар эшләсәләр дә, гафу итә алу сәләтен күрсәтә.
Укытучы. Нәфисәгә караганда шактый ирекле булган Гөлсем нигә үз фикерен әйтә һәм яклый алмый?
Көтелгән җавап. Гөлсемнең үз фикерен әйтә алмавына аның ике мохит, ике милләт арасында буталып калуы сәбәпче була. Ягъни Гөлсемгә кечкенә вакыттан ук берьяклы гына тәрбия бирелмәве менә шушы нәтиҗәгә китерә. Шушы тәрбия, үз гореф-гадәтләреңнән аерыла бару, икенче тәртипләргә һәм мохиткә кереп бетмәү, кызны ныклы характерсыз, ихтыярсыз итеп формалаштыра. Шунлыктан кыз үз бәхете өчен көрәшә дә алмый, апасына да каршы чыкмый. Нәтиҗәдә, сөйгәнен — иң зур мәхәббәтен югалта һәм гомерен хәсрәт-кайгыда уздырырга мәҗбүр була.
Болардан чыгып, шуны әйтергә була: Нәфисә үз бәхете өчен көрәштә кыю атлый, алдындагы киртәләрдән дә курыкмый, рухи көчле. Ә Гөлсем исә әзер бәхет көтә, үзе өчен кемнең дә булса билгеле бер карар кабул итүен тели.
Укытучы. Әйе, рус мохитендә тәрбияләнеп үскән Гөлсем, гәрчә бик тәвәккәл булырга тиеш булса да, аның юлдашы консерватив карашлы мөселман гаиләсендә тәрбияләнгән Нәфисә кебек үз бәхете, үз мәнфәгате өчен көрәшү көченә ия булмаган шәхес итеп бирелә.
Гөлсем һәм Нәфисә мәхәббәтләре төшкән егетне ничек искә алалар? Шул истәлекләрдән чыгып, Хәлилгә характеристика бирегез.
Көтелгән җавап. Хәлил укымышлы, акыллы, татар мохитеннән читтә яшәсә дә татар дөньясында “кайный”. Аның өчен гаилә-изге. Хатынын олылый, кадерли белә. Үзенең татарлыгын югалтмаска омтыла.
Укытучы. Әсәрдә геройларның психологик халәтен, уй-хисләрен чагылдыручы көз, яңгыр, Идел, пароход, бакча, төн, утар, юл, пристань кебек образлар да бар. Саналган образларны кеше образларына һәм табигать образларына аерып, интерактив тактада икегә бүлеп урнаштырыйк. Табигать образларының вазифасын ачыклыйк. Дәреслектән көз образы белән бәйле юлларның әсәр башындагысын табып укыгыз әле.
Көтелгән җавап. “Көз иде. Шыбыр-шыбыр ява торган вак ягъмур күзгә төртсәң күренмәс караңгы төнгә тагы караңгылык куша, авыр һавага тагы басынкылык бирә иде. Очы юк юешлек тәнне баса иде, албасты пәрисе баскан кебек изә иде. Ялгыз пароход куе караңгылык эченә батып, шул төпсез-чиксез караңгылыкны ертып алып барырга маташа, ләкин караңгылыкны үтә алмый, никадәр ыңгырашып кычкырса, ялварса да, җавап ала алмый иде”.
Укытучы. Укылган өзектәге табигать образлары нәрсәгә бәя бирә?
Көтелгән җавап.
Гөлсем яшәгән пространство караңгылыкка чумган, алай гына да түгел ул төпсез-чиксез, аны ерып чыгу да мөмкин түгел, шул рәвешле бу Гөлсемнең авыр тормыш ситуациясен хәл итеп, аннан чыгу юлын таба алмавын аңлата. Икенче төрле әйткәндә, Гөлсем шушы Иделдәге ялгыз пароход сыман авыр язмыш сукмакларын үтә-үтә, төрле каршылыкларга очрый-очрый, алга таба, билгесезлеккә таба барырга мәҗбүр була дип аңлашыла.
Укытучы. Татар әдәбиятында киң таралган Идел образы турында әсәрдән табып укыгыз әле, ул нәрсәгә ишарә итә?
Көтелгән җавап. “Идел дә, озын Идел дә, бик күп язларны, бик күп көзләрне күргән Идел дә, йомшак нурлы кояшка каршы күп агудан арыган кебек, моңланып, сузылып яткан иде”. Идел әлеге әсәрдә кеше гомеренең агышын чагылдыра, ләкин ул аннан аермалы буларак мәңгелеккә ия:
Укытучы. Әсәрдә геройларның психологик халәтен, уй-хисләрен чагылдыручы, пристань образлар да бар, дидек. Шул турыдагы өзекне укып аңлатма бирегез.
Көтелгән җавап. “Пристаньда чыга торган халык агымы эченнән хатынын, балаларын көтә торган доктор һич уйламаганда, көтмәгәндә, Гөлсем берлә кара-каршы килде”. Әсәрдә пристань кешеләрне очраштыру урыны буларак бирелә. Биредә Гөлсем белән Паша-Хәлил янәдән очрашалар.
Укытучы. Повестьта мирзалар тормышын сурәтләгән вакытта утар образы күп кулланыла. Утар нинди мәгънәгә ия?
Көтелгән җавап . Биредә утар Гөлсемнең яшьлеген чагылдыру өчен ярдәм итә. Утар бәхетле мизгелләр белән бәйле тормыш итеп күзаллана.
Укытучы. Әсәр башындагы көз герой күңелендә дә шундый ук халәтнең булуын ачыклап торса, әсәрнең ахырында исә бу көз нинди мәгънәдә килә?
Көтелгән җавап . Әсәрнең ахырында көз кеше гомеренең көзе мәгънәсендә килә. Яз – яшьлек, өмет символы булган кебек, көз исә, киресенчә, картаю, бетүне аңлата. “Инде көз булды, Гөлсем туташ, көз; һәр агачның җимеше пеште, миләшнеке миләшчә, алманыкы алмача”, – ди Паша-Хәлил. Икенче төрле әйткәндә, көз әсәр геройлары тормыш-язмышлары көзгә керүен символлаштыручы булып тора. Ике гаилә дә тормыш көзенә якынлаша, яшь, кайгы-хәсрәтсез, гамьсез чаклар артта калган. Ә пешкән җимешләр – ул һәр гаиләнең балалары. Гөлсемнеке миләш белән чагыштырыла, чөнки миләш – ачкылт җимеш һәм Гөлсем үзе дә балаларына бик сөенми, өстәвенә, алар эчкече ирдән туган. Ә алма – ул Хәлил белән Нәфисәнең балалары. Алар уртак бәхет җимешләре, теләп алынганнар, татлылар, кадерлеләр. Кыскасы, Нәфисәнең көзе мул һәм тәмле җимешле.
Укытучы. Нәтиҗә ясап, шуны әйтә алабыз: Гаяз Исхакый «Көз» повестендагы төп героинялары Гөлсем һәм Нәфисә образлары аша ислам дине кануннарына нигезләнгән гаилә тәрбиясенең җәмгыяви тәрбиядән өстенрәк булуын дәлилли. Яшьтән үк дини тәрбия алган Нәфисә нык иманлы, көчле рухлы, аң-белемле,үз бәхете өчен көрәшергә сәләтле шәхес булып формалаша. Ә Гөлсем исә рус даирәсендә тәрбияләнеп, дини тәрбиядән мәхрүм була. Ул үз бәхете өчен көрәшергә сәләтсез. Дини һәм милли тәрбиядән мәхрүм булган Гөлсемнең ачы язмышка дучар булуын сурәтләп, Г.Исхакый ислам диненең татар халкын, аның телен, гореф-гадәтләрен саклап калучы бердәнбер фактор икәнен дәлилли. «Әүвәл әхлак бозыла, икенче, дин бетә, өченчедән, ул халык үзе бетә», – дигән сүзләренә тугры калып, татар халкын халык итә торган дин, тел, моң, гореф-гадәтләрне саклап калуның зарурилыгын исбатлый. Боларны саклап калуда хатын-кыз, тәрбияче буларак, иң зур роль уйнавын ассызыклый.
IV. Өй эше бирү.
— Өйдә “Кеше үз язмышына үзе хуҗа” дигән темага сочинение язарга тиеш буласыз. Сочинение язганда Нәфисә белән Гөлсемгә чагыштырып биргән характеристикага нигезләнә аласыз. Шулай ук әйтемнәрне куллана, тормыштан мисал китерә аласыз. Киләчәктә үз максатыгызга ирешү өчен ниләр эшли алуыгыз да урын алсын.
V. Билге кую (аңлатып).
VI. Йомгаклау.
— Дәрес тәмам. Барыгызга да актив катнашканыгыз өчен рәхмәт! Исән булыгыз!
infourok.ru
Гаяз Исхакый әсәрләрендә милләт язмышы — Разное — Выбор редакции — Образование, воспитание и обучение
Г. Исхакый әсәрләрендә милләт язмышыГаяз Исхакый – тәүге әсәрләреннән үк милләт язмышын алгы планга чыгаручы реалист язучы. Аның һәрбер әсәренең нигезенә милли идея салына. Дине,теле,мәдәнияте,гореф вә гадәтләре бер булган кешеләрдән барлыкка килгән җәмгыяткә (халыкка) милләт диелер. Милләт өчен аеруча әһәмиятле булган мәсьәләр – үз динен һәм мәдәниятен саклаудыр. Бу мәсьәләләргә җитәрлек игътибар бирелмәсә,халык югалыр.
Бүгенге көндә дә татар милләтенең торышы – актуаль мәсьәләләрнең берсе булып санала.
Г. Исхакый милли рух һәм халыкчанлык белән сугарылган әсәрләренең үзәгенә милләт язмышы мәсьәләсен куеп, әлеге проблеманы төрле яссыллыкта яктырта. Бер төркем әсәрләрендә ул, милләтне инкыйраздан саклап калу максатында, укучының игътибарын халыкның милли чшәешенә, милли колоритына, күркәм гореф-гадәтләренә, милли йоллаларына, нәсел-нәсәбәсенә, борынгы тамырларына юнәлтә.
Татар халкы тормышының төрле якларын һәм аңа гына хас булган мили традиия һәм гөреф-гадәтләрне, проблемаларны уңышлы чагылдырган «Сөннәтче бабай” һәм «Остазбикә” әсәрләре әдәбиятебезнең гүзәл үрнәкләре булп тора.
Татар халкы тормышының төрле якларын һәм аңа гына хас булган милли традиция һәм гөреф-гатәтләрне,проблемаларны уңышлы чагылдырган «Сөннәтче бабай” һәм «Остазбикә” әсәрләре әдәбиятыбызның гүзәл үрнәкләре булып тора.
«Сөннәтче бабай” хикәясендәге Корбанколый карт образы аша үзәк планга, алгы сызыкка чыгара. Авылда «Сөннәтче бабай” исемле белән мәгълүм булган Корбанколый карт гомер сөрә. Картның төп шөгеле – балаларны сөннәткә утырту. Шул шөгыле аша ул тормышта үз урынын тота. Г. Исхакый «Сөннәтче бабай” әсәре белән әдәбиятта психологизмны яңа төсмерләр белән баета. Хикәядә милли, фәлсәфи проблематикалар чагылыш таба. Әсәрдә мөһим проблема булып Сөннәтче бабай образы аша ачылган милли характерның асылы тора. Хикәягә Сөннәтче бабай персонаңы үзенең формалашкан характеры белән килеп керә. Анда шул характерның тик бер ягы, бер сыйфаты гына күренеп кала, әмма шуңа нигезләнеп, без мәгълүм бер халык иясен чамалый алабыз. Милли характер,милли менталитет проблемалары тыныч тормыш шартларында барлыкка килә һәм чишелә.
Милли традицияләр һәм гореф-гадәтләр Г. Исхакыйның «Остазбикә” повестенда күпмедер дәрәҗәдә чагылыш таба. Әсәрдә татар хатын-кыз бәхете мәсъәләсе үзәккә куела. Мәсъәләне мөмкин кадәр конкрет һәм ышандырырлык итеп чагылдыру өчен, Г. Исхакый үз героинясы Сәгыйдәне шул вакыттагы татар авылының мохитендә күрсәтә. Әсәрдә кыз сорау, туйга әзерләнү,никахлашу мәҗлесе, ислам диненә караган традицион йолалар
сурәтләнә: милли проблематика белән беррәттән, төп игътибар идея-әхлакый проблематикага бирелә. Г. Исхакый милли характерны ачуда төп рольне Сәгыйдәгә тапшыра. Сәгыйдә образы мисалында татар хатын-кызының җыелма образы иҗат ителә. Әхлакый проблематика Г. Исхакыйның рухи гүзәллекне, әхлакый пакьлекне көндәлек гадилектә сүрәтли алуында күренә. Идея — әхлакый проблематиканың үзәгендә Сәгыйдәнең шәхес буларак тирән асылы, характерының әхлакый тирәнлеге ята. Эчке драматизмы һәм тирән психологизмы белән көчле булган бу Һәр «кечкенә” кешенең күңел фаҗигасен үзенчәлекле рәвештә ача. Хатын кыз бәхете ана булуда дигән фикер үткәрелә.
Халык, милләт язмышы турында уйланганда, Г. Исхакый еш кына хатын-кыз мәсьәләсенә мөрәҗәгать итә.Татар халкының милли язмышын хатын – кыз язмышы белән аерылгысыз бәйләнештә карап, ул бу мәсьәләне татар әдәбиятының иң мөһим мәсьәләләреннән берсе итеп күтәрә. Хатын – кыз бәхете, иреге мәсьәләләрен яктырткан «Кәләпүшче кыз”, «Теләнче кызы”, «Зөләйха” әсәрләрдә төп игътибар идея — әхлакый проблематикага бирелә. Әлеге тип проблематикалы әсәрләрдә язучыны кешенең яшәеш позициясе һәм аның үзгәрүе кызыксындыра.Әсәрләрнең үзәгендә фәлсәфи һәм этик эзләнү, кешенең яшәү мәгънәсе, яхшылык һәм яманлык, дөреслек һәм гаделлек хакында уйланулары тора.
Г. Исхакый татар әдәбиятында беренчеләрдән булып катнаш гаилә проблемасын күтәреп чыга. Катнаш никахның милләт язмышына йогынтысы «Ул икеләнә иде”, «Ул әле өйләнмәгән иде” повестьларында ачык күзәтелә.Повестьларда алгы планга милли проблематика чыга. Әлеге проблематика әсәрләрдә куелган проблема һәм аның чишелеше ягыннан бу ике әсәрне берләштереп тора. Повестьлар өчен уртак проблематика икенче әсәрдә тулырак һәм эзлеклерәк яктыртыла.
Катнаш никах һәм интернациональ мәхәббәт проблемалары төрле яссылыктан чыгып анализлана. Г. Исхакый үз геройларының каршылыклы уй – тойгыларын һәм фикер көрәшен, шәхси драмаларын милләт фаҗигасе дәрәҗәсенә күтәрә. Әсәрләрнең нигезенә милли идея салына. Милли проблематика белән бәйләп милләт язмышы мәсьәләсе дә аңлатыла.
I бүлек. Гаяз Исхакый иҗатында гореф – гадәтләр, милли
традицияләрнең бирелеше
Борынгыдан килгән йолаларыбыз, гореф – гадәтләребез, традицияләребез инде онытыла, юкка чыга баралар дип әйтсәк тә, әле халкыбызның хәтерендә, өлкән буын кешеләренең телендә бик күп истәлекләр, тел һәм рухи байлыгыбыз саклана.
Гаяз Исхакый үз әсәрләрендә укучының игътибарын халыкның милли яшәешенә, күркәм гореф – гадәтләренә, милли йолаларына, нәсел – нәсәбәсенә, борынгы тамырларына юнәлтә.Иң гадәти авыл карты көнкүрүшен, гомер юлын сурәтләгән зур булмаган гади бер «Сөннәтче бабай” хикәясендә автор татар халкының иң түбән катлауларында да гөрләп чәчәк аткан, олы киеренкелегенә җиткән рухи гүзәллек — әхлакый пакьлекне, көндәлек гадилектә, әмма тетрәндерерлек киеренкелектә сурәтли, гәүдәләндерә алган.
Авылда «Сөннәтче бабай”исеме белән мәгълүм булган Корбанколый карт гомер сөрә. Аның яшен белгән кеше юк.Яше югалган кебек, картның исеме дә югалган. Һәммәсе аны Сөннәтче бабай дип йөртәләр.Бу картның үзе өчен бик тә кадерле булган өч әйбере була, шулар арасында иң изгесе – «Мең дә өч йөз ел буена буыннан буынга тапшырылып килгән «Сәлман Фарси пәкесе”.Ислам диненең символы. Картның төп шөгыле – балаларны сөннәткә утырту. Әнә шуның аша ул тормышта үз урынын тота.Сөннәт пычагы булса да, ул ярлы, әмма рухияктан бай, тормыш аны бөкрәйтсә дә, сындыра алмаган.Бу пычакта үткәннәрнең, ислам диненең, татар халкының яшәеш мохиты чагылыш тапкан.Әлеге сөннәт пычагына ия булу белән карт чиксез горурлана.Картның күңеле дә әнә шул җансыз әйбер белән бергә кушылган, матдиләшкән бербөтен тормышка әверелгән.Үзенә бер үзенчәлекле дөньяны хәтерләткән шушы яшәешне Г. Исхакый төрле яклап һәм шактый тәфсилләп сурәтли.
Шулай үз куанычы белән рәхәт кенә гомер кичергәндә кайгы килә: Сөннәтче бабайның бер тән, бер җан булып яшәгән карчыгы үлеп китә. Берара бу югалтудан бик хәсрәтләнеп йөргәч, картның башына өйләнергә кирәк дигән уй килә. Ул аның хәстәренә керешә. Бу юлда карт һәрвакытта уңышсызлыкка ирешә һәм ахыр чиктә бер ялкау затсыз карчыкка тап була.Карчык Сөннәтче бабайның тигез генә бер җайга салынган тормышын тәмам җимереп ташлый.Көннәрдән бер көнне Сөннәтче бабай яңа хатынының сөннәт пәкесе белән бәрәңге әрчеп утырганын күрә.Моны күргәч, ул шашып кала,телдән язып һушсыз кала.Берничә көннән Сөннәтче бабайны үзе казып куйган каберенә илтеп җирлиләр. Беренче карашка бик гади генә эчтәлек.Әмма чынлыкта исә, әсәрдә тормышның вак – төякләреннән туган шәхес трагедиясе ачыла. Сөннәтче бабайның бар юанычы, бар мактанычы – Сәлман Фарси пәкесе булып, ул аның бу дөньяда тереклек итүенең символына әверелгән.
Гап – гади вакыйгада шәхес фаҗигасе күрә алган һәм аның көчле сурәтләнешен биргән Г. Исхакый «Сөннәтче бабай” әсәре белән әдәбиятта психологизмны яңа төсмерләр белән баета.Әсәрдә татар халкының борынгыдан килгән йолаларына, гореф – гадәтләренә киң урын бирелгән.
Милли традицияләр һәм гореф – гадәтләр Г. Исхакыйның «Остазбикә” повестенда күпмедер дәрәҗәдә чагылыш таба.Әсәрдә татар хатын – кызы бәхете мәсәләсе үзәккә куела. Мәсьәләне мөмкин кадәр конкрет һәм ышандырырлык итеп чагылдыру өчен, Г. Исхакый үз героинясы Сәгыйдәне шул вакыттагы татар авылының мохитендә күрсәтә. Башка бик күпләрнеке кебек, Сәгыйдәнең иң зур хыялы – кияүгә чыгу. Әсәрдә шушы гамәл күнегелгән рухта, бөтен йолаларын башкарып, җитдилекне һәм юморны бергә кушып күрсәтелә.Әсәрдә кыз сорау, туйга әзерләнү, никахлашу мәҗлесе, ислам диненә караган традицион йолалар тәфсилләп сурәтләнә.
II бүлек. Гаяз Исхакый иҗатында хатын – кыз язмышының бирелеше
Г.Исхакый әсәрләрен халыкның милли үзаңын уяту һәм шул юл белән аның азатлыгына ирешү максатында яза.Шушындый мәсьәләләр хакында нык уйланып, борчылып һәм шуларны хәл итү идеясе белән язылган булулары сәбәпле, Г. Исхакый әсәрләре үзе яшәгән вакытта ук популярлык казаналар һәм, табигый, алар милләтнең уянуына, милли хисләр үсешенә зур йогынты ясыйлар.
Халык, милләт язмышы турында уйланганда Г. Исхакый еш кына хатын – кыз мәсьәләсенә игътибар итә.Әдип, татар халкының милли язмышын хатын – кыз язмышы белән аерылгысыз бәйләнештә карап, бу мәсьәләне татар әдәбиятының иң мөһим мәсьәләләреннән берсе итеп күтәргән.
Гаиләне, җәмгыятьне хатын – кыздан башка күз алдына китереп булмый. Хатын–кызның уңай роленнән башка үсеш–үзгәреш, прогресс була алмас иде.Татар мәгърифәтчеләре, җәдитчеләре моның асылын дөрес тоеп алалар.Шуңа күрә алар иҗатында хатын-кызның ир–ат мәнфәгатьләрен канәгатьләндерүче курчак ролен башкаруына каршы чыгалар.Г. Исхакый хатын-кызның ир-ат белән тигез хокуклы булмавын инкыйразга алып баручы җитди сәбәпләрнең берсе итеп таный.Хатын-кызны хөрмәт итмәгән, аның шәхес булуын, милләтнең киләчәген – балаларны тәрбияләүче булуын танымаган милләтнең киләчәге өметсез булуын искәртә.
Иҗатының башлангыч чорында язылган һәм татар кызларының язмышына һәм, гомумән, милләткә зур зыян китерә торган яман гадәтләрнең барлыкка килүен сурәтләгән «Кәләпүшче кыз” повесте Г. Исхакыйның иң беренче танылган иҗади казанышларыннан исәпләнә.
«Кәләпүшче кыз” әсәре шул чор татар әдәбиятына хас мәгърифәтчелек реализмы кысаларында язылган. Ул XX гасыр башы татар тормышындагы күптөрле проблемаларга укучыларның күзен ача. «Кәләпүшче кыз”да башкаларга сабак булырлык гыйбрәтле мисал итеп Камәр язмышы алына. Аның язмышы мәгърифәтчеләрчә аңлатыла, ягъни балачакта дөрес тәрбия ала алмавы аркасында, героиня алга таба юньсез кешеләр кулына эләгә һәм нәтиҗәдә гомере фаҗига белән тәмамлана. Г. Исхакый чынбарлыкны кискен, реаль рәвештә тасвирлый, ләкин «мәгърифәтчелек” чоры әсәрләрендә әле ул үгет-нәсихәт бирүдән узмый. Туган проблемаларны мәгърифәт, аң-белем, гаиләдәге дөрес тәрбия ярдәме белән хәл итеп була дип саный.
Әлеге әсәрдә психологик тасвирламаларның тәүге яралгысы күзәтелә.Әдип кешенең психологик үсеш-үзгәреш этапларын оста күрсәтә. Геройларын акыл-хис көрәше, вөҗдан газабы аша үткәрә.
Җәмгыятьтә кешеләрнең әхлаклык ягыннан түбән төшү-төшмәвен дин күзәтеп тора. Г. Исхакый дини моментларны үз әсәре тукымасына кертеп, аның аша укучы акылына тәэсир итәргә тырыша. Дини кануннар кеше тормышына нигез итеп алына. Әдип, беренче чиратта, гади кебек күренгән, ләкин асылында зур мәгънә яткан, әхлаклылыкка өндәгән дини күзәтүләргә битараф булуның нәтиҗәсен күрсәтә. «Авыруын яшергән үлгән” диләр халыкта. Г. Исхакый үз милләтенең «авырулар”ын ачыктан-ачык күрсәтеп, милләттәшләрен шул «авырулар”дан арынырга чакыра. Г. Исхакый гыйбрәтле мисал ярдәмендә халыкның үзаңына тәэсир итеп, анда милләт язмышы өчен борчылу уятырга тели. Милләтнең башка кызларын шундый аяныч хәлләрдән саклау өчен кисәтү рәвешендә язылган «Кәләпүшче кыз” әсәре белән автор һәр мөселманны, бөтен татар дөньясын ямьсезли торган, милләтебезгә зур зыян китерә торган шул яман «авырулар”ны булдырмас өчен кулыннан килгән кадәр тырышырга өнди.Г. Исхакыйның «Кәләпүшче кыз” повесте идеясе ягыннан бүгенге көндә дә актуальлеген югалтмый.
Г. Исхакыйның хатын-кыз мәсьәләсен яктыртуга багышланган икенче бер әсәре – «Теләнче кызы” романы. Романда әсәр идеясе башкачарак яссылыкта ачыла. Г. Исхакый фәкыйрьлекнең иң каты, ачы газапларына дучар ителгән татар хатын-кыз образында югары әхлак, кешелеклелек һәм мәрхәмәтлелек тойгыларының һичбер вакыт сүнмәвен, пычранмавын гаять тормышчан конкрет сурәтләрдә тасвирлый.
Г. Исхакый бу әсәрендә хатын-кыз иреге проблемасын күтәрә һәм аны гади татар кызының гыйбрәтле язмышында яктырта. Шул ук вакытта ул хатын-кыз язмышын җәмгыятьтәге иң катлаулы мәсьәләләрнең берсе булган милләт язмышы белән бәйли. Романның нигезен әдипнең фәлсәфи, мәгърифәтчелек карашлары тәшкил итә.
«Теләнче кызы” романы өч кисәктән һәм бер кисәге берничә бүлектән тора.Романның беренче кисәгендә Г. Исхакый күп төрле психологик алымнар кулланып төп героиня- Сәгадәтнең бай эчке күңел дөньясын, аң-белемле, инсафлы, ата-анасын зурлый торган кыз икәнлеген тасвирлый. Төп героиняның тышкы һәм эчке матурлыгы гармоник рәвештә җылы буяулар белән бирелә.
Алга таба әсәрнең төп сюжетын Сәгадәткә кагылышлы драматик вакыйгалар һәм кызның рухи дөньясындагы кискен көрәш билгели. Г. Исхакый үзенең игътибарын крестьян кызына, аның эчке дөньясын ачуга, рухи эволюциясен күзәтүгә юнәлтә. Бу образның характеры ачылуда күренә. Героиня яңа сыйфатларга ия була, үсә. Характер процесста, вакыйгалар тезмәсе аша ачыла. Тормыш төбенә төшкән Сәгадәт үз-үзен җиңеп, кешелек сыйфатларын саклап кала ала.
Г. Исхакый милләтнең киләчәген укымышлы хатын-кызда, ә хатын-кызның бәхетен аң-белем алуда саный. «Теләнче кызы” романында бу фикернең эволюциясен күрергә мөмкин. Ул хатын-кыз бәхетен мәгърифәтле булу гына түгел, милли хисләр белән дә бәйләп аңлата.
Бу, әлбәттә, авторның үзенең дә дөньяга карашлары үсү-үзгәрү турында сөйли. Шул рәвешле ул, героинясын тормыш баскычлары буенча һаман югарыга күтәреп, аннан үзенең идеалын – халыкка хезмәт итәрлек татар хатын-кызы образы тудыра.
«Теләнче кызы” романы ХХ гасыр башы татар әдәбиятында хатын-кыз язмышын, башка әсәрләрдән аермалы буларак, романтизм һәм реализм чаралары синтезында, оптимистик планда яктыртуы белән үзенчәлекле урын ала.
1915 елда язылган һәм басылып чыккан «Остазбикә” повестенда Г. Исхакый инсафлы, итагатьле, киң күңелле, олы җанлы хатын-кыз образын тудыра. ”Остазбикә” повесте шәхеснең эчке дөньясын тагын да тирәнрәк итеп ачарга омтылган булуы белән элегрәк язылган әсәрләдән аерылып тора.
Нечкә психологизмга корылган конфликтның чишелеш табып тасвирлануы игътибарны җәлеп итә. Эчке драматизмы һәм тирән психологизмы белән көчле булган бу әсәр «кечкенә” кешенең күңел фаҗигасен үзенчәлекле рәвештә ача.
Г. Исхакый Сәгыйдә образында татар хатын-кызының иң күркәм сыйфатларын туплап биргән. Тыныч холыклы, сабыр, киң күңелле, хезмәт сөючән, олы җанлы, нык рухлы бу хатын тиз арада яхшы остазбикә булып таныла.
Татар хатын-кызының азатлыгы, бәхете өчен көрәш идеясе язучының тулаем иҗаты өчен хас. Г. Исхакыйның прозасында хатын-кыз образы иң калку булып сурәтләнгәне – «Остазбикә” повесте булса, сәхнә әсәрләре арасында беренчелекне, һичшиксез, «Зөләйха” ала.
«Зөләйха” драмасында Г. Исхакый әлегә кадәр күренмәгән көчләп чукындыруны фаш итү темасын күтәрә. Әсәрдә килешмәс капма-каршы көчләр бәрелеше. Татар халкының гасырлар буена формалашкан яшәү рәвеше, традицияләре, иреге, вөҗданы, җаны, дине – бер якта. Икенче якта – патша Россиясенең колониаль-милли сәясәте, шуны гамәлгә ашыручы рәхимсез ялчылары: руханилар, чиновниклар, полиция.Әсәр нигезендә шушы ике як арасында чишелә алмаслык көчле трагик конфликт ята. Беренче як хаклык, азатлык, вөҗдан иреге өчен көрәшә. Икенче як шуны тыя, басарга, изәргә, таптарга бөтен көчен куя. Бу көч татар халкы өчен иң газиз нәрсәләрне – аның вөҗданын, динен, җанын сатуга буйсындырылган. Зөләйха халык язмышын кичергән милләт анасы рәвешендә бирелә.Аның милли вазыйфасы – милли рух һәм әхлакның нигезен тәшкил иткән дини иманны саклау.
Г. Исхакый әсәрләрендә хатын-кыз язмышы мәсьәләсен чишүдә заманның иң әһәмиятле якларын күздә тотуын билгеләп үтәргә кирәк.
III бүлек. Гаяз Исхакый әсәрләрендә катнаш никах мәсьәләсе.
Гаяз Исхакый – беренче әсәрләреннән үк милләт язмышын беренче планга чыгарган реалист язучы. Шул исәптән, ХХ гасырның башында ук инде ул татарның рус милләте тарафыннан йотылу ихтималы хакында чаң суккан әдип. Кеше бәхетен гаилә бәхете белән бәйләп караган Г. Исхакый бу өлкәдә эзләнә, уйлана.Ул татарның рухи бишеге булган традицион авыл җирлегенә дә, шәһәр тормышына да мөрәҗәгать итә. Шәһәр, билгеле булганча, иҗтимагый-рухи яктан авылдан шактый аерыла. Биредә кеше милли мохиттә генә кала алмый, башка төрле әшәеш күренешләре белән дә очраша, заман цивилизациясенең йогынтысын ныграк сизә. Мондый шартларда кешегә шәхси бәхет, гаилә бәхете кебек мәсьәләләрне кайчак авылдагыдан аермалы рәвештә хәл итәргә туры килә. Шәһәр татарлары яшәешен төрле өлкәләрендә рус йогынтасын нык тойдылар. Бу хәл гаилә кору өлкәсендә дә үзен шактый сиздерә. Шунлыктан татар дөньясында катнаш гаилә мәсьәләсе хасил була. Бу мәсьәлә милләтчел рухлы әдип-галимнәрнең игътибарын аеруча җәлеп итә. Г. Исхакый да бу мәсьәләгә битараф булып кала алмый. Ул беренчеләрдән булып бу мөһим проблеманы «Ул икеләнә иде” (1914) һәм «Ул әле өйләнмәгән иде” (1916) повестьларында көн тәртибенә куя һәм ни дәрәҗәдә аның җитди булуын безнең бүгенге тормышыбыз дәлилли.
Повестьләрда татар егетләрен рус хатыннары куенына этәрүче сәбәпләрнең берсе – татарның тәхет әсирлегендә булуы сәбәпле мәдәният, сәнгать һәм көнкүреш яшәешендә рус һәм башка Европа халыкларыннан артта калганлыгы. Г. Исхакый үз геройларының каршылыклы уй-тойгыларын һәм фикер көрәшен, аларның шәхси драмаларын милләт фаҗигасы дәрәҗәсенә күтәрә.
«Ул икеләнә иде” повестеның төп герое Хәмит утыз ике яшькә җитеүнә карамастан, һаман әле өйләнмәгән. Аның өчен яшьли өйләнү ул – үзенең хөррияте шәхсияңне бетерү. Өйләнер өчен ул хезмәтенең алгарак китүен, банкта берәр дәрәҗәгә үрләвен,ңалованиесенең ике йөзгә җитүен көтә.
Гакыл белән өйләнер өчен Хәмит үзенә тиң татар кызын таба алмый. Өйләнергә булгач, өйләнергә. Хәмит дусларына мөрәҗәгать итә, үзенә кыз димләүләрен үтенә. Хәмиткә яңа татар кызы, татар әдәбиятын укыган,татар матбугаты артыннан бара торган кыз кирәк. Танышы Сәгыйтнең киңәше буенча Хәмит бер шәһәргә бай кызын сорарга бара.
Ләкин Нәфисә белән танышу, аралашу Хәмитне бу уеннан кайтара. Татар кызы Нәфисә Хәмиттә бернинди мәхәббәт хисе уята алмый. Бу кызда Хәмит үзенең киләчәк иптәшен,юлдашын күрми. Аның белән үзен бик уңайсыз хис итә. Татар кызына өйләнә алмагач, әсәр ахырында Хәмит элекке якын танышы Мария Ивановна белән кабат очрашу һәм гаилә кору уена якынлаша башлый. Әгәр Хәмит катнаш гаилә кору мәсьәләсен әле ахырына кадәр хәл итеп бетермәгән булса, «Ул әле өйләнмәгән иде” повестеның герое Шәмсетдин иртә тол калган рус хатыны Анна белән катнаш гаилә кора. Әсәр дөнья күргән чор әле татарның татар рухлы, үзен тулы мәгънәдә милләте белән татар икәнен тоеп яшәгән вакыт. Приказчик Шәмсетдиннең күңел газаплары менә шушы хискә бәйле. Ул татар кешесе, шуңа күрә аның хатыны да, балалары да ислам диненә булырга тиешләр. Шәмсетдин үзенең гаилә тормышын башкача күз алдына китерә дә башлый.
Г. Исхакый кеше күңеленең иң нечкә кылларын тибрәндерерлек итеп Шәмсетдиннең ихтыярсыздан марҗа белән яшвен, чукындырган балалар үстерүен, шул ук вакытта, бу хәлләрне йөрәге кабул итә алмыйча, газап чигеп,балаларын Истанбулда укытып,чын мөселман кешесе итеп тәрбияләү хыялы белән өметләнеп яшәвен тасвирлый.
Гади бер приказчик Шәмсетдиннең яшәеше, уй-фкерләре, күңел кичерешләре аша Г.Исхакый үзен борчыган проблеманы үтемле тел белән тасвирлый. Шәмсетдин ХХ йөз башнда татар тормышында яңача яшәргә, рухи офыгын киңәйтүгә, баетуга омтылган яшьләрнең бер вәкиле. Авылдан шәһәргә мәдрәсәдә укырга килү Шәмси тормышында һәм дөньяга карашларын да тора-бара шактый үзгәрешләр кертә, аның яшәешен, рухи дөньясын катлауландырып җибәрә.Чөнки хәзер геройның күңелендә авылдан
килә торган милли-дини рух шәһәре цивилизациясе тудырган уй-хисләр очраша. Шәхәр гомумән, кичәге авыл егетен ничектер рухи яктан уятып җибәрә һәм аның күңелен яулый кебек. Шәмсетдинне үз милләтенең бүгенге яшәеше канәгатьләндерми. Ләкин шул ук вакытта ул үз милләтенә кендеге белән ябышкан бәндә. Татарлык аңа ана сөте, тәрбия белән нык сенгән. Менә шушы ике сыйфат берберсе белән килешә алмау сәбәпле, Шәмсетдиннең күңелендә таркаулык урын ала. Шәмси өчен яңача яшәү көндәлек тормышта марҗа белән яшәү дигән сүз. Шәһәрчә яшәү символына әверелгән Анна Всильевна белән танышу моңа кадәр гадәти авыл егете булган Шәмси өчен гаилә кору мәсьәләсен бермә-бер катлауландырып җибәрә. Чөнки хәзер ул кәләшенең татар кызы булуын,әммә Аннага охшаган булуын тели башлый.
Анна Васильевна тормышы баряктан да Шәмсетдиннең әти-әнисе, абыйсы белән җиңгәсе яшәгән тормыштан өстен. Ә инде Анна Васильевнаның үзенә килсәк, ул бар яктан да булган, уңган, гел уңай персонаж булып тасвирлана. Ул, татар хатын-кызлары белән чагыштырганда, башкача: матур, пөхтә, акыллы, белемле, сәнгатьне тирәннән аңлый белә, зәвыклы, Шәмсине кайгырта, карый, ялын оештыра, хәттә ул авыргач, үзен аямый аны аякка бастыра, үзе ялыга. Аның милләте, тәртибе, әхлагы, кешелек сыйфатлары автор тарафыннан гел сокландыргыч итеп күрсәтелә.
Гадәттә, Г. Исхакый иҗат иткән хатын-кызлар ирләргә караган да активрак, кыюрак. Анна Васильевна да танышуның беренче адымыннан ук инициативаны үз кулына ала. Шул ук вакытта ул, хатын-кызга хас булган. Шәмсинең ирегенә киртә куймый. Хәттә аның татар кызына өйләнү теләгенә дә каршы килми. Ана Васильевна Шәмсетдинне үзенә өйләндерүне максат итеп куймый. Бары тик ул аны ярата һәм аның һәр адымы, кылган эше шушы хискә бәйле. Анна Васильевнаның уңганлыгына, булгнлыгына, кешелек сыйфатларына соклану тора-бара Шәмсетдиндә мәхәббәт хисе уята. Тормышта бер-бер артлы килеп чыккан катлаулы ситуацияләрдә Анна Василҗевнаның үз-үзен тотышы ике арадагы мөнәсәбәтне ныгыта нына бара. Ләкин татар гаиләсе корып яшәү теләге дә Шәмситдиннең күңеленнән китми. Ничек кенә ул ул бу тормышын кабул итмәсен, Анна Васильевна тарафыннан бирелгән тормыш никадәр рәхәт һәм ләззәтле булмасын, Шәмси эчке мөхите белән татар булып кала. Ул татарлыгыннан котыла алмый һәм котылырга теләми дә. Шуңа күрә аның тормышы рәхәт белән михнәткә әверелә. Анна да, Шәмси дә бәхет төшенчәсен һәрберсе үзенчә аңлыйлар. Анна өчен баштарак бәхет-яраткан кешең белән бергә вакыт үткәрү булса, тора бара, ихтыярсыздан уртак балалар үстереп яши башлагач, чын гаилә тормышы белән никахлашып яшәүгә кайтып кала. Шушы бәхеткә ирешә алмау сәбәпле, аның күңеле китек. Күңеленә Шәмсине югалту куркынычы кереп оялый. Анна шул сәбәпле чиркәүгә йөри башлый, балаларын чукындыра. Шәмсинең бар гомере эштә үтү сәбәпле, балаларны тәрбияләү Аннага кала. Үзе марҗа булгач балаларын да рус мохитендә тәрбияли.
Хатынының балаларны чиркәүгә алып барып чукындырганнын белгәч, Шәмси, кызып китеп, аның белән араны өзә. Ниһаять, татар кызына өйләнергә ниятләп авылына кайтып китә. Ләкин янәдән марҗасы янына кайта. Әлбәттә, бу процесс Анна «ярдәменнән” башка узмый.
Бу әсәре аша Г. Исхакый урыс дөньясының катнаш никахлар аша руслаштыруның нечкәртелгән сәясәт алып баруын фаш итеп кенә калмый, башка милли мохитка эләгү татар кешесен үзеннән үзе милли җирлектән һәм яшәү рәвешеннән аеруга һәм аның нәсел тамырлары коруга китерәчәген фаразлый.
«Ул икеләнә иде” повестендә язучы Хәмитнең уй-ниятләрен, эчке кичерешләрен бәйнә-бәйнә сүрәтләп, үзенчәлекле образ иҗат итә. Психологизмга корылган бу әсәрдә, нигездә, җиткән егетнең күҗел дөньясын, кршылыклы хис-кичерешләрен җентекле тасвирлау бара. Геройның күңел дөньясында барган көрәшләр, каршылыклар сюжет киеренкелегенә сизерерлек йогынты ясый. Әсәрдә уй-хисләр, кичерешләр агымы даими бәрелешләр арылы бара. Г. Исхакый рухи хәятне табигый байлыгында күрсәтергә омтыла. Хәмит аңында дөрес фикер, карар шул әзер хәлендә генә килеп чыкмый, бәлки үтә кискен көрәш нәтиҗәсе буларак туа. Бик тиз арада Хәмит күңеленә капма-каршы дәлилләр килеп китә. Аларның берсе-бер якны, ягъни татар кызына өйләнү, икенчесе башка тарафны – Мария Ивановна белән калуны куәтли. Берсе икенчесен кысрыклый, төртеп чыгара, өстенлек ала. Герой шуларны гүя янәшә куеп, үлчәп карый, иң урынлы дигәнен кабул итәргә тырыша. Аның бу хәтле әсәрнең исеменнән үк күренеп тора. Ул икеләнәиде… Әдип фикер белән фикер, хис белән хис, акыл белән тойгы арасында психологик бәрелешләрне яктырта.
Әсәрнең буеннан буена төп герой Хәмитнең уйлануын,икәләнүен күрәбез. Өйләнү мәсьәләсенә караган очсыз-кырыйсыз уйлар, каршылыклы фикерләр Хәмитнең бәгырен бораулый, тынычлыгын ала. Ул татар кызына өйләнү хыялыннан арынырга теләми, шул ук вакыта Мария Ивановна кебек татар кызын таба алмый. Ул үзенә бу рус кызыннан да яхшырак кәләш булмаячагына ышана. Шул фикерне үз күңелендә урнаштыра, шул ниятне үстерә.
Г. Исхакыйның икенче әсәре «Ул әле өйләнмәгән иде” повестена килсәк, шулай ук психологизм белән очрашабыз. Автор әсәрнең төп герое Шәмсинең эшлексезлеген, икеләнүчән табигатен, фәлсәфәсен психологик анализ чаралары аша хөкем итә кебек. «Ул икеләнә иде” әсәрендәге Хәмиттән аермалы буларак Шәмсинең күңелендә барган каршылыклар ул кадәр кискен дип әйтеп булмый. Әгәр Хәмит рус кызына өйләнү мәсьәләсен әле ахырына кадәр хәл итеп бетермәгән булса, Шәмси рус хатыны Анна белән катнаш гаилә кора. Аның өчен марҗа белән яшәү шәһәрчә яшәү символына әверелә. Гәрчә аның күңелендә дә тора бара татар кызына өйләнү теләге булса да. Анна Васильевнага охшаган татар кызын тапканчы дип, Шәмси бу рус хатыны белән яши бирә. Ул тулысы белән үзен Анна кулына тапшырган, тормышын үзгәртергә сәләтсез. Ул туган балаларын мөселман итәргә, мйселманча тәрбияләргә хыяллана, әмма бу юнәлештә бер генә дә эш эшләми. Ир белән хатын уртак тормыш итәләр, уртак балалар үстерәләр, ә үзләре гомер буе рухи яктан, чит кешеләр төсле, бер-берсенең рухи кыйблаларын аңламыйча яшиләр.
Ике әсәр дә милли реализм методы белән иҗат ителгән. Реализм кешеләрне тирәлек, мохит белән бәйләнештә күрсәтә, иҗтимагый шартларның кеше язмышына, әхлагына, рухи дөньясына йогынты ясавын чагылдыра. Тирәлекнең эш-гамәлләргә тәэсирен, яшәештәге сәбәп-нәтиҗә бәйләнешен детерминизм термины белән атап йөртәләр. Реализм өчен аеруча социаль-психологик детерминизм характерлы, ягъни биредә типның үз-үзен тотышы, эш-гамәлләре, яшәеш шартлары тормыш логикасы һәм психологик халәт белән дәлилләнә. Монда психологик нигезләүгә шактый зур урын бирелә.Төрле омтылышлар, эчке дәлил белән аклана, персонажларның холкы, карашлары, кичерешләре белән аңлатыла, капма-каршы хисләр көрәшендә теге якибу якның җиңүе, өстенлек алуы нәтиҗәсе итеп бирелә. Рухи дөньяда туган карар кайчак тормыш логикасына да геройның үзенең характер, омтылышына да каршы килә, хәтта үзе өчен үкенечле дә була, ләкин укучы аны барыбер кабул итә, күңелендә ризасызлык калса да, бәхәкә керми.
Психологик аргумент укучы аңына көчле тәэсир итә, аның ярдәмендә әдип безне үз ихтыярына буйсындыра, төрле борылышларга алып кереп китә. Бу ноктада, ягъни күңелдәге процесслар белән нигезләү өлкәсендә реализм белән романтизм позицияләре якынаеп та ала. Әмма романтизмда башлыча эчке халәткә өстенлек бирелә, реализмда тышкы факторлар белән эчке дәлил берлектә яши, ике мөмкинлек бергә кушыла.Шушы хәл әсәрнең мавыктыру, инандыру куәтен, укучының ышанычын арттыра. Чөнки ул тормыш дөреслегенә, реализм юнәлешенә хезмәт итә.
Повестьлар өчен уртак проблематика икенче әсәрдә тулырак һәм эзлеклерәк яктыртыла. Катнаш никах һәм интернациональ мәхәббәт проблемалары төрле яссылыктан чыгып анализлана. Мондый характердагы үзенчәлекле мәхәббәтнең этик, этник, мәдәни, психологик, дини, рухи, милли, фәлсәфи аспектлары тикшерелә, ике милләтнең борынгы гадәтләре белән күпьеллык йолалары арасындагы мөнәсәбәтләргә игътибар ителә.
Бүгенге көндә дә шактый киң таралган катнаш никахлар татар милләтен инкыйраз упкынына иң якын юлдан алып баручы күренеш. Ул күп санлы рус милләте чолганышындә яшәүче татарлар файдасына түгел. Кызганычка каршы, татар егете рус кызына өйләнсә дә руслар саны арта, татар кызы рус егетенә кияүгә чыкса да, татар милләте югалтуларга дучар була.
Хатын-кызга уңай булмаган мөнәсәбәт, гаилә коруда талымсызлык, өлкән буынның яшьләргә тиешенчә тәрбия бирмәве – милли рухның көчсезләнүенә китерүче сәбәпләр.
Г. Исхакый әлеге әсәрләрнең нигезенә бары милли рухта белем, тәрбия алган яшь буын гына татар милләтенең сафлыгын, бөтенлеген, якты киләчәген тәэмин итәргә сәләтле дигән фикер сала.
pedsovet.su
11нче сыйныфта «Кеше китә, истәлеккә ни кала?» темасына инша язу дәресе планы
Тема : Контроль сочинение “Кеше китә, истәлеккә ни кала?”.
Максат: 1)укучыларның бәйләнешле сөйләм телен, логик фикерләү һәм иҗади сәләтне үстерү;
2) бирелгән тема буенча фикер йөртү сочинениесе язу күнекмәсен үстерү ;
3) кеше гомеренең матурлыгы, алтын икән
Дәрес тибы – бәйләнешле сөйләм телен үстерү.
Җиһазлау: Төрле язучыларның эпиграфлары, мәкальләр.
Метод һәм алымнар: әңгәмә, курсәтү, укытучының сөйләве, укучыларның мөстәкыйль эшләве.
Дәреснең планы
I. Оештыру өлеше
Сыйныфта уңай психологик халәт тудыру
II. Актуальләштерү
а) өй эшен тикшерү;
ә) дәрескә кереш.
III.Яңа теманы аңлату
а) дәфтәргә число, теманы яздырту;
ә) кеше гомере турында әңгәмә алып бару.
V. Өй эше
Иншаны язып бетерергә.
VI.Йомгаклау.
Дәреснең барышы.
I. – Исәнмесез, хәерле көн, укучылар! Утырыгыз. Дәресне башлыйбыз.
II . –Укучылар, өй эшенә нәрсә бирелгән иде әле?
( тел галимнәрен кабатлау).
Укучылар, хәзер мин сезгә карточкалар өләшәм, сез анда язылган галимнең кайсы өлкәдә, тел өлкәсендә эшләгән хезмәтләре турында язырга тиеш буласыз. 10 мин. вакыт бирелә.
II. — Бүгенге дәресебезне башлыйбыз . Бу дәрес –бәйләнешле сөйләм үстерү дәресе булачак, укучылар. Бүген “Кеше китә, истәлеккә ни кала?” дигән темага контроль сочинение язабыз.
Дәфтәргә число яздыру. Контроль сочинение. “Кеше китә, истәлеккә ни кала?”.
III. – Укучылар, “Кеше китә, истәлеккә ни кала?” бу җөмләдә нинди мәгънә ята?
(һәрбер кеше бу кыска дөньяда үзеннән соң хәтирәләр калдырырга тиеш)
(яхшы, файдалы)
Дөрес, укучылар. Кеше гомере – уянып килүче табигатьне сизелер-сизелмәс кенә сыйпап үткән таң җиле кебек… Ул шулкадәр кыска ки, әйләнеп карарга һәм нәрсәдер аңларга да өлгерә алмыйсың, утларында яндырып, сагыш-моңга салып уза да китә гомер дигән кадерле мизгел… Әгәр шулай кыска икән, ул хәйран калырлык гүзәл булырга, ләззәт- шатлыктан гына торырга, искиткеч асылташтай балкырга тиештер шикелле.
Тормыш никадәр катлаулы булса да, кеше үз язмышына үзе, бары тик үзе генә хуҗа була ала. Яшәеше, эш-гамәле белән үзенең исемен акларга, гомер елларын барлаганда, тирән горурлык хисе тоярга тиеш ул.
Укучылар, бүгенге дәрестә менә шушы “Кеше китә, истәлеккә ни кала?” дигән җөмләнең мәгънәсен ачырга тырышып, тормыш турындагы уйлануларыгызны язасыз.( укыту, дәфтәргә яздырту)
— Үзегезнең сочинениегызда, эпиграфлар кулланып язарга да мөмкин.
Мин сезгә менә берничә язучының эпиграфын алып килдем. Бәлки үзегезнең дә бардыр.
Телдән-телгә йөргән хатирәләр,
Халык күңелендә саклана.
Милләтеңә ихлас хезмәт итү-
Гасырларны үтеп хаклана. (Э.Шәрифуллина)
Үткән гомер –аккан су. Татар халык мәкале.
Кеше кайчан матур була?
Кеше матур шул вакыт.
Иле өчен, халкы өчен
Яшәгәндә җан атып.
Замананың авырлыгын
Җилкәсендә алганда,
Олы данга ирешеп тә,
Кече булып калганда.
Олы җан булып калганга,
Олы җанлы булганга. Ренат Харис.
Йөз кабат сөртенәм, абынам,
Йөз кабат таянам кешегә.
Йөз кабат кимсәнем, алданам,
Йөз кабат ышанам кешегә.
Йөз кабат читсенәм, шикләнәм,
Йөз кабат кизәнәм кешегә.
Йөз кабат сөенәм, хушланам,
Йөз кабат сокланам кешегә! Г.Афзал
«Гамьсез гомер өчен тумадым мин, ялкынланып яшәү – теләгем…” Ф.Кәрим.
VI. –Укучылар, өйгә эш итеп иншаны язып бетерергә.
Дәрес тәмам. Сау булыгыз.
infourok.ru
План-конспект урока (10 класс) по теме: “Кеше үз тормышына үзе хуҗа” К. Тинчуринның “Сүнгән йолдызлар” әсәренә анализ.
Ачык дәрес.
11 нче класс.
Тема: “Кеше үз тормышына үзе хуҗа” К. Тинчуринның “Сүнгән йолдызлар” әсәренә
анализ.
Максат: К. Тинчуринның “Сүнгән йолдызлар” әсәрен анализлау.
Төп геройларның характер сыйфатларын ачыклау.
Һәр кешенең бәхетле тормышка хокуклы икәнлегенә төшендерү.
Җиһазлау: Язучының портреты, китаплары.
Дәрес барышы.
I Дәресне оештыру моменты.
II. Актуальләштерү.
1. Әсәрнең эчтәлеген искә төшерү.
III Яңа күнекмәләр формалаштыру.
1.Әсәр ничек башлана? Вакыйга кайсы авылда бара? Шулай итеп язучы безне нәрсәгә әзерли? Әйе, язучы безне ниндидер вакыйгага әзерли. Әсәр ни өчен “Сүнгән йолдызлар” дип атала? Нәрсә ул йолдыз? Йолдызлар дип язучы кемнәрне атый?
— Әсәрдә кемнәр инде йолдызлар?
— Беренче йолдызны карап үтик. Сәрвәр кем ул?
— Әйе, Сәрвәр – ятимә, чибәр, авторитетлы, уракта аңа җитүче кеше юк, эшчән, тәртипле, гомумән, бу – идеаллаштырылган образ. Аның сөйгәне кем? Дөрес, Исмәгыйль. Ул кем?
— Дөрес, кешелекле, матур егет, шул ук вакытта ул – ихтыярсыз, юаш егет, мескен булып та күренә. Өченче йолдызыбыз кем инде?
— Надир — әсәрдә иң тулы итеп бирелгән, төрле яклап ачылган образ. Игътибар итсәк, драматургның иң яратып иҗат иткән образы да – Надир. К. Тинчуринның тормышын һәм иҗатын өйрәнгәндә хәтерләсәгез мин сезгә бу образны иң беренче сәхнәгә куючы да К. Тинчурин үзе икәнен әйтеп үттем. Надир табигать тарафыннан кимсетелгән, ямьсез кыяфәтле.Ул гаҗәеп горур табигатьле. Үзен кызганучыларны дошман күрә. Нәрсә аңа яшәү көче бирә?
— Әйе, мәхәббәте яшәү мәгънәсенә әверелә.Сәрвәне үзенә кияүгә чыгар дип уйлыймы ул? Әйе, ул аны белә. Моның өчен ул берничә тапкыр язмышын, хәтта алланы да каргый. Надир Исмәгыйльгә ачу саклыймы?
— Гомумән, алар бер-берсенең хисләрен хөрмәт итәләр. Надирның яшәве һәм үлеме мәхәббәт көченең зурлыгын раслау булып тора. Акылдан язган Сәрвәр белән үзенә рәхәтлек таба. Бу – Надирның үзен-үзе юатуы, хыялында туган бәхете. Авыл яшьләре Надирны үз араларына кертәләрме? Ни өчен?
— Әйе, Надир бу җәмгыять өчен чит кеше. Татар җәмгыятендә белемнең дәрәҗәсе юк. Әсәрдә “без надан” дигән фикер унлап тапкыр кабатлана. Алар өчен бу гадәти күренеш. Алар моның белән риза.
— Татар әдәбиятында язучылар еш кына мәхәббәт өчпочмагына мөрәҗәгать итәләр. Монда да шулай. Кемнәр арасында инде ул?
— Хәзер тактадагы сүзләрне укып фикер йөртегез. Бу өчпочмакны башка төрле ничек әйтә алабыз? Алар бер-берсеннән башка яши алалармы?
— Геройларның үлеменә нәрсә гаепле дип әйтә алабыз? Төшне искә төшерик әле ул нинди кыяфәттә килеп керә. Бу сугыш кемгә кирәк? Анда кемнәр генә бара? Димәк, ул чорда кешеләрнең надан булуы кемгә кирәк булган инде? Ә сугышка кем бармый? Ни өчен? Кайсы сугыш турында сүз бара? Сираҗи карт бу сугышка нинди бәяләмә бирә?
— Әсәр нинди жанрда язылган инде? Темасы нинди? Идеясе? Надир үлеме алдыннан “Мин үземә-үзем хуҗа!” диюен сез ничек аңлыйсыз? Сәнгатьчә эшләнеше нинди? Драманың әһәмияте нәрсәдә?
IV Дәресне йомгаклау.
1.Белемнәрне бәяләү.
2. Өй эше бирү. Сочинение язарга.
Ничек бәхетле булырга?
Минем Надирга мөнәсәбәтем.
nsportal.ru