Амма Аччыгыйа — Бикипиэдьийэ

Амма Аччыгыйа
Идэтэ	Поэт, Суруйааччы
Илэ	Саха
Genres	Поэт, драма, кылгас кэпсээннэр, романнар

Амма Аччыгыйа (Мординов Николай Егорович) (06.01.1906—14.11.1994) — саха норуодунай суруйааччыта, ССРС суруйааччыларын Сойууһугар 1934 с. киирбитэ.

Ис хоһооно

• 1 Олоҕун олуктара
• 2 Тахсыбыт кинигэлэрэ
• 3 Олоҕун уонна айар үлэтин туһунан
• 4 Наҕараадалара уонна ытык ааттара
• 5 Үйэлээх аата
• 6 Быһаарыылар
• 7 Өссө маны көр
• 8 Туһаныллыбыт сирдэр

Амма Аччыгыйа үөскээбит сайылыга

1906 сыл тохсунньу 6 күнүгэр Боотур Уус улууһугар улууска (Тааттаҕа) дьадаҥы Дьөгүөрдээн Мординов (Мундунов) ыалыгар төрөөбүтэ.
1928 с.

sah.wikipedia.org

План-конспект урока (5 класс) на тему: Амма Аччыгыйын ааҕабыт (Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа төрөөбүт күнүгэр анаммыт нэдиэлэҕэ аналлаах 5-7 кылаастарга ааҕыы уруоктарын тэрийии)

Таатта улууһун Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан Харбалаах орто уопсай үөрэхтээһин оскуолата

Амма Аччыгыйын ааҕабыт

(Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа төрөөбүт күнүгэр анаммыт нэдиэлэҕэ аналлаах 5-7 кылаастарга ааҕыы уруоктарын  тэрийии)

Саха тылын уонна литературатын,

төрүт культура учууталлара:

Трофимова В.П.

Седалищева Е.И.

Егасова Е.С.

Харбалаах-2016

Быһаарыы сурук

Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатын сүгэр оскуола буоларбыт быһыытынан, суруйааччы төрөөбүт күнүгэр сөп түбэһиннэрэн 3 чиэппэргэ оскуола бүттүүнэ Амма Аччыгыйыгар аналлаах нэдиэлэни ыытар үтүө үгэстээхпит. Бу нэдиэлэҕэ саха тылын уонна литературатын, төрүт культуратын учууталларын методическай холбоһуга уопсай оскуола иитэр-үөрэтэр үлэтин сүрүннүүр.

Сылын ахсын салҕымтыата суох буоларын туһуттан, ыытыллар үлэни эрдэттэн былааннаан, үөрэнээччилэр интэриэстэрин тардар сыаллаах үлэ көрүҥнэрин уларытан, тэнитэн иһэр көдьүүстээх. Ол курдук, кылаас чаастарын, КТА, викториналары, радиоузелы үлэлэтиини, литературнай биэчэри, ааҕыы марафонун, кэпсээн, хоһоон айыытын, суруйааччы айымньыларынан инсценировка туруорууну, уруһуй, оҥоһук күрэстэрин, олоҕор уонна айар үлэтигэр аналлаах НПК, дьиэ кэргэн хаьыатын таһаарыыны, литературнай викторинаны уо.д.а.  тэрийэбит. Нэдиэлэҕэ биир күн бары ыытыллар предметтэр тиэмэлэрэ Амма Аччыгыйыгар сыһыара тутуллан үөрэтиллэллэр (погружение). Холобур, ахсаан уруоктарыгар суруйааччы айымньыларынан уонна олоҕор сыһыаннаах садааччалары толкуйдааһын, биология, география уруоктарыгар Амма Аччыгыйа төрөөбүт-үөскээбит сирин айылҕатын, отун-маһын чинчийээһин, физкультура уруоктарыгар Микиитэ түһүлгэтигэр сахалыы остуол оонньууларын киллэрии уо.д.а.

Быйылгы үөрэх дьылыгар   “Амма Аччыгыйын ааҕабыт” диэн суруйааччы айар үлэтин туһунан үөрэнээччилэр билиилэрин ситэрэр, дириҥэтэр, кэҥэтэр, чиҥэтэр сыалтан  оҕолорго аналлаах атын айымньыларын ааҕыы  уруоктарын тэрийдибит.

Бу уруоктар 5-7 кылаастарга «Саха суруйааччылара — оҕолорго» Амма Аччыгыйа диэн кинигэҕэ олоҕуран оҥоһулуннулар.

Ааҕыы уруоктарыгар аҥардас таска, доҕоонноохтук ааҕыынан муҥурдаммакка, ФГҮӨС ирдэбилинэн тус бэйэ, үөрэх сатабылын уонна түмүк ситиһиилэри сайыннарарга туһаайыллылан тэриллэллэрэ, ааҕыыга интэриэһи үөскэтэр:

• Уус-уран айымньыны ураты дьоҕурдаах, талааннаах дьон айарын өйдөтүү
• Бэйэтин төрөөбүт түөлбэтин суруйааччытын айымньыларын нөҥүө патриотическай өйү-санааны уһугуннарыы
• Төрөөбүт дойдутун дьонунан-сэргэтинэн, айылҕатынан киэн туттар патриот киһини иитии
• суруйааччы айымньыларын нөҥүө уус-уран нэһилиэстибэни, айар үлэни өйдүүр дьоҕуру сайыннарыы
• Айымньылары ырытыы, тэҥнээһин, автор сыһыанын сөпкө өйдөөһүн
• Айымньыны ааҕан, ырытан, бэйэ санаатын сатаан сааһылаан тириэрдиини ситиһии.

5 кылааска “Маҥнайгы учууталбар” хоһоону, 6 кылааска “Ийэ” хоһоону, 7 кылааска “Бигэ тыл” кэпсээни ааҕыы уруоктарын торумнара

Үөрэххэ-билиигэ уһуйааччы- учуутал

(Амма Аччыгыйын “Маҥнайгы учууталбар ” хоһоонунан)

 5 кылаас- Трофимова В.П

Туттуллар матырыйаал:   проектор, Амма Аччыгыйын портрета, А.Бурнашев видеоклибэ, «Саха суруйааччылара — оҕолорго» Амма Аччыгыйа кинигэ, презентация “Амма Аччыгыйын учууталлара”.

Уруок сыала: Саха норуодунай суруйааччыта, сээркээн сэһэнньитэ Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа “Маҥнайгы учууталбар” хоһоонун ааҕарга умсугутуу,   учуутал үрдүк аатыгар сүгүрүйүүнү иҥэрии, учуутал киһи олоҕор оруолун өйдөтүү.

Уруок соруга:

• Хоһоону ааҕыы, ырытыы
• Маҥнайгы учууталларын туһунан кэпсэтиһии
• Хас биирдии киһи олоҕор учуутал сүҥкэн оруоллааҕынан, учууталга махтал, эҕэрдэ суругун суруйарга холонуу

Тэрээһин: үлэҕэ көҕүлээһин, интэриэһи тардыы.

1. Уруок саҕаланыыта саха эстрадатын ырыаһыта Анатолий Бурнашев “Маҥнайгы учууталбар” видеоклибин көрдөрөн темаҕа тахсыы

• Ким ыллыырый? Туох туһунан ыллаата? Бүгүҥҥү уруокпутугар туох туһунан кэпсэтиэхпитий ?

Түмүк: Бу ырыа тылларын биһиги биир дойдулаахпыт саха норуотун сээркээн сэһэнньитэ Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа суруйбута.

2. — Алын сүһүөх кылаастарга эһигини ким үөрэппитэй? кини туһунан кэпсээҥ (оҕолор эппиэттэрин истии)

• Оччоҕо учуутал киһи олоҕор оруола тугуй? (уруок сыалыгар тахсыы)

3. Аны билигин улуу суруйааччы учууталын туһунан туох диэн суруйбутун ааҕыаххайыҥ (хоһоону ааҕыы)
4. Хоһоону ырытар кэмҥэ куплеттарынан дорҕоонноохтук аахтарыы,айымньыттан наадалаах тыллары булларыы, тылы кытта үлэни тылдьыт көмөтүнэн тэрийии о.д.а киириэн сөп 

— Банаардаах сырдыкка диэни хайдах өйдүүгүт? банаара суох хайдах буоларый? (ол аата билии-үөрэх сырдык тэҥэ эбит- нуучча өһүн хоһооно: ученье- свет, неученье-тьма, сахалыы: үөрэх баар- бараммат баай)

— “далаһа кэбиһэн таһырдьа таһааркар, айхаллаан кырдьык айанын суолугар атаарбыккар” диэн тылларынан тугу эппитэ буолуой?

— Автор тоҕо “эрэйи чэпчэтэр эҕэрдэ ыытабын” диэбитий?

Түмүк: учуутал идэтэ ыарахан идэ, ол эрээри учуутал үгүс үөрэппит оҕолоруттан истиҥ тыллаах махталы, эҕэрдэни тутара – бу дьол, үрдүк наҕараада

5. Онтон эһиги бу ырыа тылларын Амма Аччыгыйа кимиэхэ анаабытын билиэххитин баҕараҕыт дуо?
6. Презентацияны көрүү

• Амма Аччыгыйын учууталлара кимнээх эбиттэрий?
• Бу хоһоонун кимиэхэ анаабытый?

7. Сорудах: Маҥнайгы учууталларыгар эҕэрдэ, махтал тылларын суруйарга холонуу

Дуоскаҕа туттуллар тыллар: сыралаах үлэ, учуутал туйгуна, айаммыт аартыгар арыаллыыр, үтүө сүбэһит, А-тан Я-ҕа диэри биллэрбит, иҥэрбит билииҥ, ийэ тэҥэ киһи…

8. Оҕолор үлэлэрин истии
9. Бэйэни сыаналаныы:

• хайдах үлэлээтибит дии сананныгыт, хайа бөлөх ордук табатык үлэлээтэ?
• Туруоруммут сыалгытын ситистибит дии саныыгыт дуо?
• Уруок эһиэхэ туох санааны үөскэттэ?
• Туох табыллыбата? Тоҕо?
• Тугу ордук сөбүлээтигит? Тоҕо?

Түмүк: Н.Е.Мординов- Амма Аччыгыйа үөрэхтээх, киэҥ билиилээх-көрүүлээх, биллэр-көстөр суруйааччы буола үүммүтүгэр кэрэҕэ-сырдыкка уһуйбут учууталлара сүҥкэн оруоллаахтар эбит.

Дьиэҕэ үлэ: Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Маҥнайгы учууталбар» хоһоонун матыыбын төрөппүттэртэн үөрэтэн билэн кэлии.

Уруогу түмүктээһин. Оҕолорго махтаныы.

Приложение       презентация “Амма Аччыгыйын учууталлара”

Слайд 1

Амма Аччыгыйа учууталлары олус убаастыыра

Слайд 2

Николаев (Большев) Павел Афанасьевич

Слайд 3

Афанасьев Петр Васильевич

Слайд 4

Афанасьев Василий Демьянович

Слайд 5

Кулаковскай Алексей Елисеевич – Өксөкүлээъ Өлөксөй

Чиэһинэй тыл… Амма Аччыгыйа «Бигэ тыл» кэпсээнинэн

(7 кылаас)

Седалищева Евдокия Ивановна,

Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан

Харбалаах орто оскуолата, Таатта улууһа.

Уруок сыала: Саха норуодунай суруйааччыта, сээркээн сэһэнньитэ Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа “Бигэ тыл” кэпсээнин  аахтаран, сүрүн герой уобараһын айан таһаарарга холонуу, айымньыга умсугутуу.

Уруок соруга:

• үөрэнээччилэр бөлөҕүнэн үлэлииллэригэр усулуобуйаны тэрийии
• айымньыны ааҕан чиэһинэй киһи мадыалын оҥоруу
• айымньынан аныгы кэм оҕолорун үтүөҕэ, кэрэҕэ, дьоһун киһи буоларга уһуйуу
• айымньы сүрүн проблематыгар тирэҕирэн, олоххо көрсөр ыарахаттары уйарга, туоруурга уһуйуу.

Уруок хаамыыта

Тэрээһин: үлэҕэ көҕүлээһин, интэриэһи тардыы.

Проблеманы туруоруу. Учуутал дуоскаҕа уол оҕо уруһуйун сыһыарар:

• Уол оҕо уруһуйун тоҕо көрдөрбүт буолуохпун сөбүй?
• Уол оҕо туох үтүө хаачыстыбылардаах буолуохтааҕый?
• Бигэ тыл диэн этии туох санааны этэрий?
• Чиэһинэй киһи диэн кими ааттыыбытый, киһи барыта чиэһинэй тыллаах дуо?
• Туох түмүгү оҥоруохха сөбүй?

Учуутал оҕолор этиилэрин уол оҕо уруһуйун тулатына суруйан иһэр.

Тиэмэҕэ киирии: үөрэтэр уруок тиэмэтин, сыалын таһаарыы.

Дуоскаҕа оҕолор этиилэринэн уол оҕо мадыала оҥоһуллан турар.

• Мадыалы көрдөхпүтүнэ, уруок тиэмэтэ туох туһунан буолуон сөбүй?
• Чиэһинэй тыл диэн этиини өссө атыннык хайдах этиэххэ сөбүй? (кырдьыксыт, бигэ тыл, андаҕар, мэктиэ тыл, халбаҥнаабат тыл, экчи тыл, эр киһи биир тыллаах, үтүө ат биир кымньыылаах…)

Проблематтан сыалы таһаарыы. Киһи барыта үтүө майгылаах, чиэһинэй, бигэ тыллаах буолуохтаах. Оттон бигэ тыл киһи олоҕор туох суолталаах буолуоҕай?

Бүгүҥҥү үлэбит сыала: Саха норуодунай суруйааччыта, сээркээн сэһэнньитэ, биир дойдулаахпыт Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа “Бигэ тыл” кэпсээнин  ааҕан, сүрүн герой уобараһын айан таһаарарга холонуохтаахпыт. Айымньы сүрүн проблематыгар тирэҕирэн, олоххо көрсөр ыарахаттары уйарга, туоруурга дьулуһуохтаахпыт.

«Бигэ тыл» кэпсээни ааҕыы. Учуутал кэпсээҥҥэ автор оруолун ааҕар, икки бөлөхтөн биирдии уол оҕону ылан оруолларынан ааҕаллар.

• Айымньыга ханнык кэм ойууланарын билиэххэ сөп дуо?
• Сүрүн геройдарбыт хайдах майгылаах дьон эбиттэрий?
• Ленин туһунан тугу билэҕитий?

Бөлөҕүнэн үлэ: кэпсээни бүтүннүү аахтыбыт, салгыы икки бөлөҕүнэн үлэлиэхпит: 1 бөлөх – прокурордар (буруйдааччы), 2 группа – адвокаттар (көмүскээччи), учуутал судьуйа. Сорудахтары болҕойон толороҕут, үлэҕит сыалын – соругун туруоруҥ, үлэни сөбүлэүэн баран, үллэстэн оҥоруоххутун, онтон түмүөххүтүн сөп; үлэҕитин кэпсиир, көмүскүүр оҕолору талаҕыт. Үчүгэй түмүктэ оҥоруҥ.

1 бөлөх – прокурордар (буруйдааччылар)

Сорудах: Петя хайдах майгылаах оҕонуй? Куһаҕан майгылаах, кэмэлдьилээх оҕо буоларын дакаастаа. Петя Коляны тоҕо хомотто? Петя Ленинныы чиэһинэй тылын Коляҕа биэрэн баран, тоҕо кычыгылатаары тарбахтарын саратта? Билиҥҥи кэмҥэ Петя курдук куһаҕан кэмэлдьилээх оҕолор бааллар дуо, дакаастаа.

 2 бөлөх – адвокаттар (көмүскээччилэр)

Сорудах: Коля өһөс майгылааҕын туһунан кэпсээ. Петя оҕо тэҥиҥэн мэниктээбит буолуон сөп дуо? Петя политическай өйдөөх-санаалаах, чиэһинэй оҕо буоларын дакаастаа. Коляны наивнай оҕо диэҥҥэ аргуменнарда аҕал. Билиҥҥи кэмҥэ Коля курдук майгылаах оҕолор бааллар дуо, дакаастаа.

Учуутал оҕолор үлэлэрин салайан, хонтуруоллаан биэрэр.

Бэйэни сыаналаныы:

• хайдах үлэлээтибит дии сананныгыт, хайа бөлөх ордук табатык үлэлээтэ?
• Туруоруммут сыалгытын ситистибит дии саныыгыт дуо?
• Уруок эһиэхэ туох санааны үөскэттэ?
• Туох табыллыбата? Тоҕо?
• Тугу ордук сөбүлээтигит? Тоҕо?

Учуутал – судьуйа түмүгэ: Айымньыны ааҕан, бөлөҕүнэн үлэлээн, мөккүһэн чиэһинэй киһи мадыалын оҥордубут. Айымньы эһиги кэм оҕолорун үтүөҕэ, кэрэҕэ, дьоһун киһи буоларга уһуйарын биллибит, сыаналаатыбыт. Кэпсээн сүрүн проблематыгар тирэҕирэн, олоххо көрсөр ыарахаттары уйарга, туоруурга дьаныардаах, күүстээх санаалаах, чиэһинэй, бигэ тыллаах киһи буоларга дьулуһуохтаахпыт.

Дьиэҕэ үлэ: Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Бигэ тыл» кэпсээнигэр олоҕуран чиэһинэй тыл диэҥҥэ санаа ситимин суруйан кэлии.

Уруогу түмүктээһин. Оҕолорго махтаныы.

Ийэҕэ сүгүрүйүү

                           (6 кылаас)

                                                                        Егасова Екатерина Семеновна,

        Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан

Харбалаах орто оскуолата, Таатта улууһа.

   Уруок сыала: 

    1. Мординовтар олохторун холобурдарыгар дьиэ кэргэҥҥэ үтүө                                    сыһыаны иҥэрии,ийэ5э тапталы иитии.

             соруга:Бөлөҕүнэн үлэлиир,айар,саҥарар дьоҕуру сайыннарыы.

 Туһаныллар матырыйаал:

1. Презентация көрдөрүү
2. «Ытык мааны Амма Аччыгыйа» ахтыылар кинигэ
3.  Ийэ туьунан ырыа

                                         Уруок хаамыыта

Тэрээһин чааһа

     Үтүө күнүнэн, күндү оҕолор

Проблема туруоруу: Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа ийэтэ Сөдүөччүйэ    обраһынан сирэйдээн саха дьахтарын ойуулааһын.

                         

                           Күн сирин кердерен

           Көмүскээн харыһыйан ииппит,

           Күүһүрдэн- улаатыннаран

                           Көччөх гынан көтүппүт,

           Келеьуннээх дьуьуннээх,

           Кукур-икир тацастаах

           Кемус кунду кукуллэхпин-

           Кун ийэм эмээхсин эрэйдээ5и

           Ыраатан- тэлэьийэн сылдьаммын

           Эмиэ ейдеен тиийэн кэллим,

           Ейдеет,уеьэ тыынан ыллым…

                 

                     (Слайд Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа ийэтин хаартыската)

Суруйааччы “Ийэ”диэн бастакы айымньытын  1925 с. педтехникумҥа үөрэнэ сылдьан саамай ахтар,саныыр күндү киьитигэр ийэтигэр суруйбута.

      Бөлөҕүнэн үлэ: хоһоону аахтыбыт,салгыы үс бөлөҕүнэн үлэлиибит.Сорудахтары бөлөҕүнэн оҥорон баран көмүскүүр оҕолору талаҕыт.

1 бөлөх – Ийэ майгыта-сигилитэ

       Сорудах:Суруйааччы ийэтин майгыта-сигилитэ эһиги санааҕытыгар?

2 бөлөх –  Ийэ  үөрэҕэ

       Сорудах: Ийэ о5олорун туох үчүгэй хаачыстыбаларга үөрэппитэ   буолуой?    

3 бөлөх-     Ийэ обраһын хоһуйуу

        Сорудах:Ийэ обраһын хоһуйуу

        (Үлэ кэмигэр ийэ туьунан ырыа иһитиннэрии)

    оҕолор үлэлэрин салайан  биэрии.

 Бэйэни сыаналаныы:

• Уруок эһиэхэ туох санааны үөскэттэ?
•  хайа бөлөх ордук табатык үлэлээтэ?

                            Тымныыттан күрэтэн,

        Тырыттыбыт

        Ырбаахынан үллүйэрэ.

        Итииттэн саһыаран,

        Илбирийбит былаатынан бүрүйэрэ.

        Этэр тылын миннньигэһэ,

        Итии тыынын эйэҕэһэ

                           Эккирэтэ сылдьан баар,-

                           Экчи умнуо суохпун!…        

                           Ийэбин күн күбэй ийэбин,

                           Эмиэ өйдүүн тиийэн кэллим,

                           Өйдөөт, өрүкүйэ аҕынным…

        

                           Утуйан нухарыйан сыттахпына

         Оргууй,оргууй хаамара,

         Сылаас сылаас баҕайытык

         Сыллаан,уураан ааһара.

           (оҕолорго аахтарыы)

Түмүк: Ийэ!Хайдахтаах кэрэтик,нарыннык иьиллэр тылый?Ийэ баар буолан бу сиргэ тыыннаах барыта чэчирии сайдар,сирийэ уунэр.

«Ийэҕэ сүгүрүйүү” толкуй санаалары истэн түмүккэ кэлии. 

nsportal.ru

Ийэ (Амма Аччыгыйа) — Бикитиэкэ

Күн сирин көрдөрөн
Көмүскээн-харыһыйан ииппит,
Күүһүрдэн-улаатыннаран
Көччөх гынан көтүппүт,
Көлөһүннээх дьүһүннээх,
Күкүр-икир таҥастаах
Көмүс күндү күкүллэхпин —
Күн ийэм эмээхсин эрэйдээҕи,
Ыраатан-тэлэһийэн сылдьаммын,
Эмиэ өйдөөн тиийэн кэллим,
Өйдөөт, уөһэ тыынан ыллым…

Ычах кыра буоламмын,
Ытанньах муҥнаах эрдэхпинэ
Ытыы-ытыы эрэйдэнэрэ,
Ыллаан-туойан саататара,
Ырыган тобугар олордоро,
Ыксары кууһан ылара…
Тымныыттан күрэтэн,
Тырыттыбыт
Ырбаахынан үллүйэрэ,
Итииттэн саһыаран,
Илбирийбит былаатынан бүрүйэрэ.
Этэр тылын минньигэһэ,
Итии тыынын эйэҕэһэ
Эккирэтэ сылдьан баар,—
Экчи умнуо суохпун!..

Ийэбин, күн-күбэй ийэбин,
Эмиэ өйдөөн тиийэн кэллим,
Өйдөөт, өрүкүйэ-аҕынным…
Утуйан-нухарыйан сыттахпына
Оргууй, оргууй хаамара,
Сылаас, сылаас баҕайытык

Сыллаан, уураан ааһара,
Ыарытан ыксыыр күннэрбэр
Ыга кууһан сытара:
 
«Күөрэгэйим көттөҕүнэ
Күнүм-ыйым сүттүн,
Күнүнэн көмүллүүм»,— диэхтээн,
Көкө-күндү хараҕа
Күөл уунан туолара…
Күн ийэ диэнтэн
Күһэлтэни көрбөтөх,
Күөх окко күөлэһийэр
Көҥүл оҕо сааспар
Күлэ-үөрэ көрсөрүн,
Күллэзх таҥаспын тэбиирин
Күндүтүк өйдүүбүн!
Ороммор уһуктан сыттахпына
Уҥуох илиитинэн имэрийэрэ,
Араас тапталлаахтык саҥарара,
Ааспыт өттүн ахтара,
«Атаҕастабылтан арахсаар» — диирэ…
Алыс мэник уолчаан,
Атастарбын кытары
Айаас сылгы буолан,
Алаас тыатын туораан
Атаралаан сылдьаммын
Алдьаппытым ааҕыллан,
Абырахпыт элбиирэ,—
Аттыбар куруук баар,
Адьас умнуо суохпун!..
Ийэм эрэйдээх, эйиэхэ,
Эдэр сааспынан андаҕайан
Экчи тылбын этэбин:
Элбэх сааһыҥ адаҕыйан
Иэгэйэ кырдьар кэмнэргэр,
Эрэйгин, ахтаргын билбэккэ,
Эйиэхэ эргиллэн кэлбэккэ,
Эйигин быраҕан бараммын,
Иэтэр-туотар буоллахпына,—
Эрэйдэнэк-буруйданан ииппиккин
Экчи ыттыы былдьаабыт,
Хааннаах хара көлөһүҥҥүн
Хара суордуу халаабыт,
Ханныктан даҕаны хараҥа
Хара түөкүн буоламмын,
Халыҥ үйэм устатыгар
Харыаста-кэмсинэ сылдьыым,
Ханьыттан кыбыста кырдьыым.

sah.wikisource.org

Амма Аччыгыйын ааҕабыт (Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа төрөөбүт күнүгэр анаммыт нэдиэлэҕэ аналлаах 5-7 кылаастарга ааҕыы уруоктарын тэрийии)

Таатта улууһун Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан Харбалаах орто уопсай үөрэхтээһин оскуолата

Амма Аччыгыйын ааҕабыт

(Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа төрөөбүт күнүгэр анаммыт нэдиэлэҕэ аналлаах 5-7 кылаастарга ааҕыы уруоктарын тэрийии)

Саха тылын уонна литературатын,

төрүт культура учууталлара:

Трофимова В.П.

Седалищева Е.И.

Егасова Е.С.

Харбалаах-2016

Быһаарыы сурук

Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатын сүгэр оскуола буоларбыт быһыытынан, суруйааччы төрөөбүт күнүгэр сөп түбэһиннэрэн 3 чиэппэргэ оскуола бүттүүнэ Амма Аччыгыйыгар аналлаах нэдиэлэни ыытар үтүө үгэстээхпит. Бу нэдиэлэҕэ саха тылын уонна литературатын, төрүт культуратын учууталларын методическай холбоһуга уопсай оскуола иитэр-үөрэтэр үлэтин сүрүннүүр.

Сылын ахсын салҕымтыата суох буоларын туһуттан, ыытыллар үлэни эрдэттэн былааннаан, үөрэнээччилэр интэриэстэрин тардар сыаллаах үлэ көрүҥнэрин уларытан, тэнитэн иһэр көдьүүстээх. Ол курдук, кылаас чаастарын, КТА, викториналары, радиоузелы үлэлэтиини, литературнай биэчэри, ааҕыы марафонун, кэпсээн, хоһоон айыытын, суруйааччы айымньыларынан инсценировка туруорууну, уруһуй, оҥоһук күрэстэрин, олоҕор уонна айар үлэтигэр аналлаах НПК, дьиэ кэргэн хаьыатын таһаарыыны, литературнай викторинаны уо.д.а. тэрийэбит. Нэдиэлэҕэ биир күн бары ыытыллар предметтэр тиэмэлэрэ Амма Аччыгыйыгар сыһыара тутуллан үөрэтиллэллэр (погружение). Холобур, ахсаан уруоктарыгар суруйааччы айымньыларынан уонна олоҕор сыһыаннаах садааччалары толкуйдааһын, биология, география уруоктарыгар Амма Аччыгыйа төрөөбүт-үөскээбит сирин айылҕатын, отун-маһын чинчийээһин, физкультура уруоктарыгар Микиитэ түһүлгэтигэр сахалыы остуол оонньууларын киллэрии уо.д.а.

Быйылгы үөрэх дьылыгар “Амма Аччыгыйын ааҕабыт” диэн суруйааччы айар үлэтин туһунан үөрэнээччилэр билиилэрин ситэрэр, дириҥэтэр, кэҥэтэр, чиҥэтэр сыалтан оҕолорго аналлаах атын айымньыларын ааҕыы уруоктарын тэрийдибит.

Бу уруоктар 5-7 кылаастарга «Саха суруйааччылара — оҕолорго» Амма Аччыгыйа диэн кинигэҕэ олоҕуран оҥоһулуннулар.

Ааҕыы уруоктарыгар аҥардас таска, доҕоонноохтук ааҕыынан муҥурдаммакка, ФГҮӨС ирдэбилинэн тус бэйэ, үөрэх сатабылын уонна түмүк ситиһиилэри сайыннарарга туһаайыллылан тэриллэллэрэ, ааҕыыга интэриэһи үөскэтэр:

• Уус-уран айымньыны ураты дьоҕурдаах, талааннаах дьон айарын өйдөтүү

• Бэйэтин төрөөбүт түөлбэтин суруйааччытын айымньыларын нөҥүө патриотическай өйү-санааны уһугуннарыы

• Төрөөбүт дойдутун дьонунан-сэргэтинэн, айылҕатынан киэн туттар патриот киһини иитии

• суруйааччы айымньыларын нөҥүө уус-уран нэһилиэстибэни, айар үлэни өйдүүр дьоҕуру сайыннарыы

• Айымньылары ырытыы, тэҥнээһин, автор сыһыанын сөпкө өйдөөһүн

• Айымньыны ааҕан, ырытан, бэйэ санаатын сатаан сааһылаан тириэрдиини ситиһии.

5 кылааска “Маҥнайгы учууталбар” хоһоону, 6 кылааска “Ийэ” хоһоону, 7 кылааска “Бигэ тыл” кэпсээни ааҕыы уруоктарын торумнара

Үөрэххэ-билиигэ уһуйааччы- учуутал

(Амма Аччыгыйын “Маҥнайгы учууталбар ” хоһоонунан)

5 кылаас- Трофимова В.П

Туттуллар матырыйаал: проектор, Амма Аччыгыйын портрета, А.Бурнашев видеоклибэ, «Саха суруйааччылара — оҕолорго» Амма Аччыгыйа кинигэ, презентация “Амма Аччыгыйын учууталлара”.

Уруок сыала: Саха норуодунай суруйааччыта, сээркээн сэһэнньитэ Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа “Маҥнайгы учууталбар” хоһоонун ааҕарга умсугутуу, учуутал үрдүк аатыгар сүгүрүйүүнү иҥэрии, учуутал киһи олоҕор оруолун өйдөтүү.

Уруок соруга:

• Хоһоону ааҕыы, ырытыы

• Маҥнайгы учууталларын туһунан кэпсэтиһии

• Хас биирдии киһи олоҕор учуутал сүҥкэн оруоллааҕынан, учууталга махтал, эҕэрдэ суругун суруйарга холонуу

Тэрээһин: үлэҕэ көҕүлээһин, интэриэһи тардыы.

1. Уруок саҕаланыыта саха эстрадатын ырыаһыта Анатолий Бурнашев “Маҥнайгы учууталбар” видеоклибин көрдөрөн темаҕа тахсыы

Түмүк: Бу ырыа тылларын биһиги биир дойдулаахпыт саха норуотун сээркээн сэһэнньитэ Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа суруйбута.

2. — Алын сүһүөх кылаастарга эһигини ким үөрэппитэй? кини туһунан кэпсээҥ (оҕолор эппиэттэрин истии)

3. Аны билигин улуу суруйааччы учууталын туһунан туох диэн суруйбутун ааҕыаххайыҥ (хоһоону ааҕыы)

4. Хоһоону ырытар кэмҥэ куплеттарынан дорҕоонноохтук аахтарыы,айымньыттан наадалаах тыллары булларыы, тылы кытта үлэни тылдьыт көмөтүнэн тэрийии о.д.а киириэн сөп

— Банаардаах сырдыкка диэни хайдах өйдүүгүт? банаара суох хайдах буоларый? (ол аата билии-үөрэх сырдык тэҥэ эбит- нуучча өһүн хоһооно: ученье- свет, неученье-тьма, сахалыы: үөрэх баар- бараммат баай)

— “далаһа кэбиһэн таһырдьа таһааркар, айхаллаан кырдьык айанын суолугар атаарбыккар” диэн тылларынан тугу эппитэ буолуой?

— Автор тоҕо “эрэйи чэпчэтэр эҕэрдэ ыытабын” диэбитий?

Түмүк: учуутал идэтэ ыарахан идэ, ол эрээри учуутал үгүс үөрэппит оҕолоруттан истиҥ тыллаах махталы, эҕэрдэни тутара – бу дьол, үрдүк наҕараада

5. Онтон эһиги бу ырыа тылларын Амма Аччыгыйа кимиэхэ анаабытын билиэххитин баҕараҕыт дуо?

6. Презентацияны көрүү

7. Сорудах: Маҥнайгы учууталларыгар эҕэрдэ, махтал тылларын суруйарга холонуу

Дуоскаҕа туттуллар тыллар: сыралаах үлэ, учуутал туйгуна, айаммыт аартыгар арыаллыыр, үтүө сүбэһит, А-тан Я-ҕа диэри биллэрбит, иҥэрбит билииҥ, ийэ тэҥэ киһи…

8. Оҕолор үлэлэрин истии

9. Бэйэни сыаналаныы:

• хайдах үлэлээтибит дии сананныгыт, хайа бөлөх ордук табатык үлэлээтэ?

• Туруоруммут сыалгытын ситистибит дии саныыгыт дуо?

• Уруок эһиэхэ туох санааны үөскэттэ?

• Туох табыллыбата? Тоҕо?

• Тугу ордук сөбүлээтигит? Тоҕо?

Түмүк: Н.Е.Мординов- Амма Аччыгыйа үөрэхтээх, киэҥ билиилээх-көрүүлээх, биллэр-көстөр суруйааччы буола үүммүтүгэр кэрэҕэ-сырдыкка уһуйбут учууталлара сүҥкэн оруоллаахтар эбит.

Дьиэҕэ үлэ: Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Маҥнайгы учууталбар» хоһоонун матыыбын төрөппүттэртэн үөрэтэн билэн кэлии.

Уруогу түмүктээһин. Оҕолорго махтаныы.

Приложение презентация “Амма Аччыгыйын учууталлара”

Слайд 1

Амма Аччыгыйа учууталлары олус убаастыыра

Слайд 2

Николаев (Большев) Павел Афанасьевич

Слайд 3

Афанасьев Петр Васильевич

Слайд 4

Афанасьев Василий Демьянович

Слайд 5

Кулаковскай Алексей Елисеевич – Өксөкүлээъ Өлөксөй

Чиэһинэй тыл… Амма Аччыгыйа «Бигэ тыл» кэпсээнинэн

(7 кылаас)

Седалищева Евдокия Ивановна,

Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан

Харбалаах орто оскуолата, Таатта улууһа.

Уруок сыала: Саха норуодунай суруйааччыта, сээркээн сэһэнньитэ Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа “Бигэ тыл” кэпсээнин аахтаран, сүрүн герой уобараһын айан таһаарарга холонуу, айымньыга умсугутуу.

Уруок соруга:

• үөрэнээччилэр бөлөҕүнэн үлэлииллэригэр усулуобуйаны тэрийии

• айымньыны ааҕан чиэһинэй киһи мадыалын оҥоруу

• айымньынан аныгы кэм оҕолорун үтүөҕэ, кэрэҕэ, дьоһун киһи буоларга уһуйуу

• айымньы сүрүн проблематыгар тирэҕирэн, олоххо көрсөр ыарахаттары уйарга, туоруурга уһуйуу.

Уруок хаамыыта

Тэрээһин: үлэҕэ көҕүлээһин, интэриэһи тардыы.

Проблеманы туруоруу. Учуутал дуоскаҕа уол оҕо уруһуйун сыһыарар:

• Уол оҕо уруһуйун тоҕо көрдөрбүт буолуохпун сөбүй?

• Уол оҕо туох үтүө хаачыстыбылардаах буолуохтааҕый?

• Бигэ тыл диэн этии туох санааны этэрий?

• Чиэһинэй киһи диэн кими ааттыыбытый, киһи барыта чиэһинэй тыллаах дуо?

• Туох түмүгү оҥоруохха сөбүй?

Учуутал оҕолор этиилэрин уол оҕо уруһуйун тулатына суруйан иһэр.

Тиэмэҕэ киирии: үөрэтэр уруок тиэмэтин, сыалын таһаарыы.

Дуоскаҕа оҕолор этиилэринэн уол оҕо мадыала оҥоһуллан турар.

• Мадыалы көрдөхпүтүнэ, уруок тиэмэтэ туох туһунан буолуон сөбүй?

• Чиэһинэй тыл диэн этиини өссө атыннык хайдах этиэххэ сөбүй? (кырдьыксыт, бигэ тыл, андаҕар, мэктиэ тыл, халбаҥнаабат тыл, экчи тыл, эр киһи биир тыллаах, үтүө ат биир кымньыылаах…)

Проблематтан сыалы таһаарыы. Киһи барыта үтүө майгылаах, чиэһинэй, бигэ тыллаах буолуохтаах. Оттон бигэ тыл киһи олоҕор туох суолталаах буолуоҕай?

Бүгүҥҥү үлэбит сыала: Саха норуодунай суруйааччыта, сээркээн сэһэнньитэ, биир дойдулаахпыт Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа “Бигэ тыл” кэпсээнин ааҕан, сүрүн герой уобараһын айан таһаарарга холонуохтаахпыт. Айымньы сүрүн проблематыгар тирэҕирэн, олоххо көрсөр ыарахаттары уйарга, туоруурга дьулуһуохтаахпыт.

«Бигэ тыл» кэпсээни ааҕыы. Учуутал кэпсээҥҥэ автор оруолун ааҕар, икки бөлөхтөн биирдии уол оҕону ылан оруолларынан ааҕаллар.

• Айымньыга ханнык кэм ойууланарын билиэххэ сөп дуо?

• Сүрүн геройдарбыт хайдах майгылаах дьон эбиттэрий?

• Ленин туһунан тугу билэҕитий?

Бөлөҕүнэн үлэ: кэпсээни бүтүннүү аахтыбыт, салгыы икки бөлөҕүнэн үлэлиэхпит: 1 бөлөх – прокурордар (буруйдааччы), 2 группа – адвокаттар (көмүскээччи), учуутал судьуйа. Сорудахтары болҕойон толороҕут, үлэҕит сыалын – соругун туруоруҥ, үлэни сөбүлэүэн баран, үллэстэн оҥоруоххутун, онтон түмүөххүтүн сөп; үлэҕитин кэпсиир, көмүскүүр оҕолору талаҕыт. Үчүгэй түмүктэ оҥоруҥ.

1 бөлөх – прокурордар (буруйдааччылар)

Сорудах: Петя хайдах майгылаах оҕонуй? Куһаҕан майгылаах, кэмэлдьилээх оҕо буоларын дакаастаа. Петя Коляны тоҕо хомотто? Петя Ленинныы чиэһинэй тылын Коляҕа биэрэн баран, тоҕо кычыгылатаары тарбахтарын саратта? Билиҥҥи кэмҥэ Петя курдук куһаҕан кэмэлдьилээх оҕолор бааллар дуо, дакаастаа.

2 бөлөх – адвокаттар (көмүскээччилэр)

Сорудах: Коля өһөс майгылааҕын туһунан кэпсээ. Петя оҕо тэҥиҥэн мэниктээбит буолуон сөп дуо? Петя политическай өйдөөх-санаалаах, чиэһинэй оҕо буоларын дакаастаа. Коляны наивнай оҕо диэҥҥэ аргуменнарда аҕал. Билиҥҥи кэмҥэ Коля курдук майгылаах оҕолор бааллар дуо, дакаастаа.

Учуутал оҕолор үлэлэрин салайан, хонтуруоллаан биэрэр.

Бэйэни сыаналаныы:

• хайдах үлэлээтибит дии сананныгыт, хайа бөлөх ордук табатык үлэлээтэ?

• Туруоруммут сыалгытын ситистибит дии саныыгыт дуо?

• Уруок эһиэхэ туох санааны үөскэттэ?

• Туох табыллыбата? Тоҕо?

• Тугу ордук сөбүлээтигит? Тоҕо?

Учуутал – судьуйа түмүгэ: Айымньыны ааҕан, бөлөҕүнэн үлэлээн, мөккүһэн чиэһинэй киһи мадыалын оҥордубут. Айымньы эһиги кэм оҕолорун үтүөҕэ, кэрэҕэ, дьоһун киһи буоларга уһуйарын биллибит, сыаналаатыбыт. Кэпсээн сүрүн проблематыгар тирэҕирэн, олоххо көрсөр ыарахаттары уйарга, туоруурга дьаныардаах, күүстээх санаалаах, чиэһинэй, бигэ тыллаах киһи буоларга дьулуһуохтаахпыт.

Дьиэҕэ үлэ: Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Бигэ тыл» кэпсээнигэр олоҕуран чиэһинэй тыл диэҥҥэ санаа ситимин суруйан кэлии.

Уруогу түмүктээһин. Оҕолорго махтаныы.

Ийэҕэ сүгүрүйүү

(6 кылаас)

Егасова Екатерина Семеновна,

Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан

Харбалаах орто оскуолата, Таатта улууһа.

Уруок сыала:

1. Мординовтар олохторун холобурдарыгар дьиэ кэргэҥҥэ үтүө сыһыаны иҥэрии,ийэ5э тапталы иитии.

соруга:Бөлөҕүнэн үлэлиир,айар,саҥарар дьоҕуру сайыннарыы.

Туһаныллар матырыйаал:

1. Презентация көрдөрүү

2. «Ытык мааны Амма Аччыгыйа» ахтыылар кинигэ

3. Ийэ туьунан ырыа

Уруок хаамыыта

Тэрээһин чааһа

Үтүө күнүнэн, күндү оҕолор

Проблема туруоруу: Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа ийэтэ Сөдүөччүйэ обраһынан сирэйдээн саха дьахтарын ойуулааһын.

Күн сирин кердерен

Көмүскээн харыһыйан ииппит,

Күүһүрдэн- улаатыннаран

Көччөх гынан көтүппүт,

Келеьуннээх дьуьуннээх,

Кукур-икир тацастаах

Кемус кунду кукуллэхпин-

Кун ийэм эмээхсин эрэйдээ5и

Ыраатан- тэлэьийэн сылдьаммын

Эмиэ ейдеен тиийэн кэллим,

Ейдеет,уеьэ тыынан ыллым…

(Слайд Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа ийэтин хаартыската)

Суруйааччы “Ийэ”диэн бастакы айымньытын 1925 с. педтехникумҥа үөрэнэ сылдьан саамай ахтар,саныыр күндү киьитигэр ийэтигэр суруйбута.

Бөлөҕүнэн үлэ: хоһоону аахтыбыт,салгыы үс бөлөҕүнэн үлэлиибит.Сорудахтары бөлөҕүнэн оҥорон баран көмүскүүр оҕолору талаҕыт.

1 бөлөх – Ийэ майгыта-сигилитэ

Сорудах:Суруйааччы ийэтин майгыта-сигилитэ эһиги санааҕытыгар?

2 бөлөх – Ийэ үөрэҕэ

Сорудах: Ийэ о5олорун туох үчүгэй хаачыстыбаларга үөрэппитэ буолуой?

3 бөлөх- Ийэ обраһын хоһуйуу

Сорудах:Ийэ обраһын хоһуйуу

(Үлэ кэмигэр ийэ туьунан ырыа иһитиннэрии)

оҕолор үлэлэрин салайан биэрии.

Бэйэни сыаналаныы:

Тымныыттан күрэтэн,

Тырыттыбыт

Ырбаахынан үллүйэрэ.

Итииттэн саһыаран,

Илбирийбит былаатынан бүрүйэрэ.

Этэр тылын миннньигэһэ,

Итии тыынын эйэҕэһэ

Эккирэтэ сылдьан баар,-

Экчи умнуо суохпун!…

Ийэбин күн күбэй ийэбин,

Эмиэ өйдүүн тиийэн кэллим,

Өйдөөт, өрүкүйэ аҕынным…

Утуйан нухарыйан сыттахпына

Оргууй,оргууй хаамара,

Сылаас сылаас баҕайытык

Сыллаан,уураан ааһара.

(оҕолорго аахтарыы)

Түмүк: Ийэ!Хайдахтаах кэрэтик,нарыннык иьиллэр тылый?Ийэ баар буолан бу сиргэ тыыннаах барыта чэчирии сайдар,сирийэ уунэр.

«Ийэҕэ сүгүрүйүү” толкуй санаалары истэн түмүккэ кэлии.

infourok.ru

Н. Е. Мординов-Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» романыттан бы а тардыылар ¼±рэх программа

Бы»аарыы сурук

Саха народнай суруйааччыта, сээркээн сэ»энньитэ Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» романыттан бы»а тардыылар ¼±рэх программатынан 7-8 кылаас ¼±рэнээччилэригэр ¼±рэтиллэллэр. Роман-эпопея — саха норуотун киэн туттуута. «Сааскы кэм» — саха литературата улаханнык сайдыбытын туо»улуур айымньы. Маннык с¼½кэн суолталаах айымньыны а³ыйах чааска аа³ыы-ырытыы тутах. Т±р±±б¼т литературабыт ту»унан с±пт±±х хоруйу буларга, оло³у, дьону-сэргэни дьи½ сахалыы сылыктыы, бы»аара, толкуйдуу ¼±рэтэргэ бу куурус ананар.

Литература ки»ини Ки»ини о½орор. Ити суолтатын дири½ник ±йд±±н, о³ону иитэр-¼±рэтэр ¼лэбэр с¼р¼н сыал о½остобун. 9 кылааска элективнэй куурус н±½¼± ¼±рэнээччи айымньыны толору ылынарын аа»ан, уус-уран айымньы элбэх айар албастарын, ньымаларын кытта билсэн, литератураны сыаналыыр, ±йд¼¼р кыахтаныа. Онуоха талааннаах суруйааччыбыт Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» романа биллэрэр-к±рд±р±р, иитэр суолтата му½ура суох.

Учуутал сыала: Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» романын н±½¼± литература эйгэтигэр киллэрэн, олох философиятын дири½ник толкуйдуулларыгар к±м±л±»¼¼, ки»илии майгыны иитии.

¬±рэнээччи сыала: Амма Аччыгыйын Ки»и, Суруйааччы уонна Личность бы»ыытынан ураты буоларын ±йд±±»¼н, ки»и, олох ту»унан бэйэ ±й¼нэн тойоннуур кыахха ¼±рэнии.

Куурус с¼р¼н т¼»¼мэхтэрэ:

1. 
   Саха народнай суруйааччыта Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа.
   
2. 
   «Сааскы кэм» — саха норуотун киэн туттуута.
   
3. 
   «Сааскы кэм» с¼р¼н уобарастара.
   
4. 
   «Сааскы кэм» рома½½а айыл³а харыстабыла.
   
5. 
   «Сааскы кэм» роман тыла-±»±.
   
6. 
   «Сааскы кэм»роман уонна би»иги.
   

Амма Аччыгыйын «Сааскы кэм» романын ¼±рэтэргэ ¼г¼с литературоведческай уонна критическэй ¼лэлэр ту»аныллаллар.

Анал куурус 17 чааска былааннанна. Куурус т¼м¼гэр ¼±рэнээччи литература теориятын боппуруостарын бы»аарсар кыахтаныа, араас ±р¼ттээх айар ¼лэни толорбута санаатын сайа этэригэр, тус толкуйа, к±р¼¼тэ тобулларыгар тирэх буолуо.

Тиэмэлэринэн ¼±рэтии былаана

ѕ	Тиэмэ	К±р. чаас	Теория	Практика	¬лэ к±р¼½э
I	Саха народнай суруйааччыта Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа	2
1.1.	Ытык-мааны Амма Аччыгыйа	1	Учуутал и»итиннэриитэ	Схема о½оруу	И»итиннэ- рии
1.2.	Амма Аччыгыйа — саха сээркээн сэ»энньитэ	1	¬±рэнээччи и»итиннэриитэ (компьютернай презентация)		Толкуй сурук «Амма Аччыгыйа уонна мин»
II	«Сааскы кэм» -саха норуотун киэн туттуута	2
2.1.	«Сааскы кэм» суруллубут историята	1	Учуутал информацията	Схема о½оруу	Дискуссия «Мин айымньы хайа варианын с±б¼лээтим»
2.2.	Роман жанрын уратыта	1	Учуутал и»итиннэриитэ	Литература теориятын тылдьытын о½остуу	Чинчийии. Тест толоруу
III	«Сааскы кэм»с¼р¼н уобарастара	5
3.1.	Баайдар уонна дьада½ылар сы»ыаннара	2	1.¬±рэнээччи и»итиннэриитэ 2. Учуутал кэпсээнэ	К±нн±р¼н¼¼ Схема о½остуу	Уобара»ы о½оруу. Ырытыы.
3.2.	Микиитэ — с¼р¼н уобарас	2	1. ¬±рэнээччи и»итиннэриитэ 2.Критическэй матырыйаалы ырытыы	К±нн±р¼н¼¼ Айымньыны кытта ¼лэ	Чинчийии Ырытыы
3.3.	Роман геройдара уонна прототиптара	1	Учуутал и»итиннэриитэ	Таблица о½оруу Эбии литератураны кытта ¼лэ	Чинчийии
IV	«Сааскы кэм»рома½½а айыл³а харыстабыла	3
4.1.	Айымньыга сири харыстаа»ын	1	Эколог и»итиннэриитэ	Айымньыны кытта ¼лэ.	Толкуй сурук «Сир-би»иги баайбыт»
4.2.	Рома½½а айыл³а³а сы»ыан	2	1.¬±рэнээччи и»итиннэриитэ 2.Учуутал кэпсээнэ	Тирэх ыйытыылар	Дискуссия «Ийэ айыл³а³а урукку уонна били½½и сы»ыан»
V	«Сааскы кэм»роман тыла-±»±	3
5.1.	Рома½½а фольклор тыла уонна литературнай тыл	2	Тылдьытынан ¼лэ	Айымньыны кытта ¼лэ. Таблица толоруу	Чинчийии
5.2.	«Сааскы кэм½э» антитеза	1	Учуутал и»итиннэриитэ	Айымньыны кытта ¼лэ	Чинчийии
VI	«Сааскы кэм»роман уонна би»иги	2	¬±рэнээччи бырайыага (компьютернай презентация)	Бырайыак к±м¼скээ»ин (электроннай фото-альбом)	Санаа атаста»ыы. Т¼м¼ктээ»ин Хомуурун-к о½оруу

Барыта : 17 чаас

Хос бы»аарыы: ¼±рэнээччилэр 8-ыс кылаа»ы б¼тэрэллэригэр бу элективнэй кууруска суруттарбыттара. Сайы½½ы сынньала½½а «Сааскы кэм» роман I-кы уонна II-с варианнарын аа³арга уонна айымньы уобарастарын ырытыыга сорудах ылан ¼лэлээбиттэрэ.

¬±рэтии былаанын кылгас ис хо»ооно

1. 
   Саха народнай суруйааччыта Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа.
   

Дьарык сыала: Амма Аччыгыйын Ки»и, Суруйааччы уонна Личность бы»ыытынан арыйыы.

1.1. Ытык-мааны Амма Аччыгыйа.

«Амма Аччыгыйа. Бу судургу уонна сэмэй сахалыы ааты билбэт саха тыллаах, араа»а, суох буолуо. Амма Аччыгыйа диэн аат хайдах эрэ «саха» диэн тылы, «саха литературата», ону аа»ан «Саха сирэ»диэн ±йд±б¼ллэри кытта бииргэ силбэ»э сылдьар, кинилэр хайдах да, ха»ан да арахсыбат, туспа ылан сатаан ±йд±мм±т курдуктар…»

Семен Данилов

— Н.Е.Мординов т±рд±-уу»а. Дьада½ы тыа ыалыгар т±р±±б¼тэ. О³о саа»ыттан норуот айымньытыгар умсугуйбута. Т±рд¼н-уу»ун суруйааччы Ф.Ф.Захаров булан биэрбитэ.

— Н.Мординов ¼±рэх киэ½ аартыгар… Учуутал техникумугар ¼±рэнэр сылларыттан айар ¼лэ умсул³аныгар ылларбыта. 1927 с. «Чолбон» сурунаалга бастакы «Ийэбэр» хо»ооно бэчээттэммитэ. 1928с. уостан т¼спэт ырыа буолбут «Ма½найгы учууталбар» хо»ооно тахсыбыта. Москватаа³ы сыллара — саамай кэрэ сыллар. Элбэх до³ор, к¼¼рээннээх эдэр саас, ыал буолуу.

— Мординовтар дьиэ кэргэттэрэ. Туох-ханнык иннинэ, бу улахан интеллигентнэй ыал буолалларын ким барыта бэлиэтиир. Ол кинилэр ±йд±р¼гэр-санааларыгар, к¼ннэтэ кэпсэтиилэригэр, олоххо интэриэстэригэр, аахпыттарыгар-билбиттэригэр, бар дьо½½о, бэйэ-бэйэлэригэр сы»ыаннарыгар, ¼т¼±кэннээх библиотекаларыгар да к±ст±р.

Кэргэнэ Л.Ф.Корнилова ¼йэ а½арын кэри½э ¼±рэх ¼лэ»итэ этэ. Эдэр эрдэ³иттэн литература³а уонна искусство³а дири½ сыана»ыт, ¼рд¼к культуралаах, суруйааччылар ытыктыыр ¼т¼± до³отторо эбитэ ¼»¼.

Николай Егорович оло³ун ыар т¼гэннэрэ — кыы»ын, уолун, сиэнин, к¼т¼±т¼н с¼тэриитэ. Ону тулуйар к¼¼»¼ кырдьа³ас ки»и булуммута — ол дьон-норуот махтала-таптала. Кыы»а Муза Николаевна уонна сиэннэрэ, хос сиэннэрэ э»элэрин оло³ун салгыыллар.

— Народнай суруйааччы ¼ч¼гэй ки»и ту»унан. Ки»и ту»унан ¼т¼мэн ¼г¼»¼ этэрэ. Т±р±±б¼т норуотун му½ура суох таптыыра. Дьон киниэхэ ¼кс¼гэр ыраас, сырдык кыраасканан, тылынан-±»¼нэн ахтыллар ¼гэстээхтэрэ. Ордук ийэлэр, уопсайынан, дьахтар аймах. Бэл, кинини холуннара, ку»а³аннык этэ да сылдьыбыт ки»иэхэ ±с туппат, бас-баттах са½арбат буолара. Ити барыта кинини ки»и бы»ыытынан кэрэтин туо»улуур.

— Амма Аччыгыйын до³отторо, эбэтэр ¼йэлээх до³ордо»уу. Николай Егоровичтан бэрт ¼г¼с, ±р кэм½э арахсыбакка бодоруспут дьо½½уттан 10 ки»ини талан ыл диэтэхтэринэ, кинилэр истэригэр булгуччу Уурастыырап, быраата профессор А.Е.Мординов уонна Болот Боотур баар буолуохтара. Онтон сэттэтин к±³¼рэтэн, ¼»¼ эрэ хааллар диэтэхтэринэ, эмиэ кинилэр ¼»¼±н син биир баар буолуохтара!

— Бар дьон махтала-таптала. ¬г¼с нуучча до³оттордоох. Кини талааныгар с¼г¼р¼йэллэрэ, бэйэтин олус кэрэ ки»инэн сыаналыыллара. Николай Вагнер «Мой догор» диэн кини ту»унан очеркалаах.

Николай Егорович — ахсаабат общественнай деятель, ¼¼нэр к±л¼±нэни иитиигэ элбэ³и о½орбут у»улуччулаах суруйааччы, ки»и.

Бэйэтэ биир ¼б¼л¼±й¼гэр эппитин курдук «тус бэйэм олохпор дьоло суохпун, ону бар дьонум таптала солбуйан к±т±³¼ллэн сылдьабын» диэбитэ.

Суруйааччы ту»унан аа³арга с¼бэлэнэр:

• 
  Чооруо»ап М.. Ытык-мааны Амма Аччыгыйа. Народнай суруйааччы ту»унан ахтыылар. Дьокуускай — 2006.
  
• 
  Сэмэн Тумат. Э»иги исти½, мин сэ»эргиим. Дьокуускай — 2004. — С. 107.
  

2. 
   Амма Аччыгыйа — саха сээркээн сэ»энньитэ.
   

«Амма Аччыгыйа — саха норуотун биир саамай тапталлаах, б±д±½ суруйааччыта. Кини саха литературатыгар укпут кылаата, о½орбут ¼т¼±тэ-±½±т± олус улахан. Т±р±±б¼т кыраайын айыл³атын ойуулаа»ы½½а, литературнай тииптэри айыыга, дьон характердарын айыыга, геройдары сатаан кэпсэтиннэриигэ, айымньы тылын-±»¼н уустаан-ураннаан о½орууга-чочуйууга Амма Аччыгыйа, м±кк¼±рэ суох, басты½ маастар, дьи½нээх художник»

К¼нн¼к Уурастыырап

1934 сыл-ха Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа Суруйааччылар Б¼т¼н союзтаа³ы ма½найгы съезтэригэр кыттыыны ылбыта. Бу историческай суолталаах съезкэ кини саха советскай литературатын т±р¼ттээбит П.А.Ойуунускайы кытары делегат бы»ыытынан сылдьыбыта. Съезд ¼рд¼к идеяларынан кынаттанан, Амма Аччыгыйа проза бары жанрыгар хоннохтоохтук ¼л¼»¼йэн туран дьарыктаммыта. Суруйааччы са½а советскай ки»и характерын с±³±р¼н-махтайарын к±рд±р±р. Айымньыларыгар ки»и ис санаата уларыйарын, ис туругун, характера уларыйарын к±рд±р±н, психологическай конфлигы киллэрбитэ. Кини уус-уран форма ±тт¼нэн тупса³ай, герой оло³ун б¼т¼нн¼¼т¼н кэрчиктэринэн суруйан сырдатар. («Куйуур», «Мотуо», «Бы»ах угун кыстаммат» кэпсээннэрэ, «Сынньала½½а», «Ата³астабыл», «Алдьархай» сэ»эннэрэ).

Амма Аччыгыйа — талааннаах тылбаасчыт. Нуучча суруйааччылара М.Ю.Лермонтов, Л.Н.Толстой, М.Г.Короленко, М.А.Шолохов айымньыларын сахалыы са½арпыта.

II. «Сааскы кэм» — саха норуотун киэн туттуута.

Дьарык сыала: Роман I-кы уонна II-с редакциялара суруллубут историяларын ±йд±т¼¼, айымньы жанр бы»ыытынан уратытын тиэрдии.

2.1. «Сааскы кэм» суруллубут историята.

«Н.Е.Мординов саха литературатыгар эрэ буолбатах, б¼т¼н советскай литература³а киллэрбит с¼д¼ кылаатынан «Сааскы кэм» романа буолар… Роман саха литературата улаханнык сайдыбытын туо»улаабыта…»

И.Г.Спиридонов

Амма Аччыгыйа саха норуотугар таптаммыт, би»ирэммит романын — «Сааскы кэми » 1944 с. суруйбута. Бу та»аарыы роман I редакцията диэн ааттанар. Кэлин партия «политикатынан» партия, норуот до³ордо»уута си»илии сырдатыллыбата³ынан II-с редакцията балачча уларыйан-к±нн±р¼ллэн 1952 с. тахсыбыта уонна ол к±р¼½¼нэн ¼г¼с сылларга сылдьыбыта, биллибитэ. «Сааскы кэм» I-кы редакцията 1994 с. аа³ааччыга иккистээн т±нн±н кэлбитэ. Роман с¼р¼н сюжета, с¼р¼н геройдара, темата уонна идеята уларыйбатахтара, онон бу биир айымньы варианнара буолаллар. Ойо³ос геройдар, кинилэр сюжеттара балачча уларыйаллар.

2.2. «Сааскы кэм» жанрын уратыта.

«Сааскы кэм» — саха норуотун оло³ун энциклопедията диэтэххэ, бука, улахан омуннаа»ын буолбата буолуо. Бу роман нууччалыы, украиналыы, чехтии, венгрдии тылбаастанан саха норуотун оло³ун-дьа»а³ын, са½а ¼йэ, к±½¼л дьон ту»угар охсуспут охсу»уутун, национальнай характерын, ¼гэстэрин, культуратын ¼г¼с омуктар м±л¼й¼±ннэринэн ахсааннаах дьонноругар били»иннэрдэ уонна били»иннэрэр.»

К¼нн¼к Уурастыырап

«Сааскы кэм» — бу саха литературатыгар бастакы роман-эпопея. Ол курдук, автор рома½½а б¼т¼н саха норуотун оло³ун-дьа»а³ын, охсу»уутун, дьыл³атын си»илии арыйан, киэ½ник хабан, дири½ник хорутан к±рд±рб¼тэ. Роман автобиографическай характердаах, о.а. суруйааччы тус оло³ун кытта сибээстээх. Баай баттала, ыраахтаа³ы былаа»ын колониальнай политиката, сайдыыта суох, хара½а, кырыымчык олох — барыта саха норуотун хара³ын ±р± к±рд±рб±т этэ. Амма Аччыгыйа романыгар саха норуотун оло³ун, дьыл³атын уонна ©кт±±п революциятын сабыдыалын к±рд±р±р сыалы туруорбута, онон роман жанра историческай-революционнай.

Роман идеята — норуот оло³ун к±рд±р¼¼. Суруйааччы бэйэтэ эппитинэн, с¼р¼н идеята — ¼±рэххэ дьулуур (роман 1 редакциятын).

III. «Сааскы кэм» роман с¼р¼н уобарастара.

Дьарык сыала: Саха дьонун майгытын, дуу»аларын, бэйэ-бэйэ³э сы»ыаннарын, саха ки»итин характерын уратытын ±йд¼¼ллэрин сити»эн, олох философиятын дири½ник толкуйдуулларыгар тирэх буолуу.

3.1. Баайдар уонна дьада½ылар сы»ыаннара.

«Сааскы кэм» роман саха оло³ун киэ½ник уонна дири½ник хорутан к±рд±рб¼т¼нэн, оччотоо³у саха дьонун майгытын-сигилитин, кинилэр дуу»аларын, кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр сы»ыаннарын т±г¼р¼к ±тт¼нэн ¼рд¼к та»ымнаахтык, ча³ылхайдык хабан к±рд±р±р¼нэн оччотоо³у Саха сирин оло³ун энциклопедията дии саныырбыттан мин кыбыстымаары гынабын. Дьи½нээх аа³ааччы, мин санаабар, итинник ±йд¼¼р.»

Семен Данилов

— Баайдар. Саха баайдара — Дь±г¼±рэптэр, Сы³аайаптар, Суудаптар, Бэ»иэлэйэптэр, Боллоорутталар бэйэлэрэ ту»ааннаах уратылаах да буоллаллар, бары уопсай типическэй майгыннаахтар. Кинилэр бары туох-хайа иннинэ дьада½ы дьону кыыллыы к±л±»¼ннээн сииллэрэ, баттыыллара буолар.

— Дьада½ылар. Суруйааччы Лэглээриннэр, Эрдэлиирдэр олохторунан саха дьада½ыларын революция иннинээ³и ыар, аас-туор, хара½а дьыл³алара к±ст±р. Бу барыта ки»и эрэйин ±йд¼¼ргэ, ¼лэни ¼рд¼кт¼к сыаналыырга, олоххо чугас буоларга ¼±рэтэр. Рома½½а дьада½ы ¼лэ»ит норуот этин-хаанын тулуура, майгытын киэ½э-холкута, батталга-ата³астабылга бэриммэтэх ¼т¼± санаата, кэрэ майгыта си»илии ойууланар.

Рома½½а баайдар уонна дьада½ылар сы»ыаннара ты½аа»ыннаахтык ойууланар. Суруйааччы баайдар араас тииптэрин к±рд±р±р: былыргылыы ±йд±±х-санаалаах уонна са½алыы, аныгылыы олохтоох баайдар. Былыргы баайдар ата³астабыллара-батталлара т±»± да к¼¼стээ³ин и»ин, са½алыы ±йд±±х баайдар ордук уода»ыннаахтарын суруйааччы илэ-бааччы к±рд±р±р. Дьада½ылар ±йд±р±-санаалара у»уктан эрэр, революция, гражданскай сэрии кэмнэрин сабыдыала к±ст±р. Норуот ±й±-санаата, муудара»а, майгыта-сигилитэ, ба³ата-дьулуура — барыта бу охсу»ууга к±м±л±»±р с¼р¼н к¼¼с буолар.

3.2. Микиитэ — с¼р¼н уобарас.

«Сыллар аа»ыахтара. Уонунан, с¼¼»¼нэн. Сир ¼рд¼гэр са½аттан-са½а к±л¼±нэлэр солбу»уохтара. Ол кэлэр к±л¼±нэ ыччаттар кэннилэрин хайы»ан, хас да хаттыгастаах хара батталга олорбут саха норуота сааскы кэм½э киирбит с¼¼рбэ»ис ¼йэлэрин к±рд±хт±р¼нэ, ¼г¼с элбэх м±сс¼±ннэр ортолоругар биир бастакынан норуот суруйааччытын Николай Егорович Мординовы-Амма Аччыгыйын к±р¼±хтэрэ»

Егор Неймохов

Микиитэ иитиллибит эйгэтэ кини характера сайдар тирэ³инэн буолбуттара.

-О³о саа»а:

• 
  Амарах сы»ыан. Ийэ-а³а тапталын билэн улааппыта;
  
• 
  ¬лэ. Бэйэтэ 9 саа»ыттан хамначчыттаабыта;
  
• 
  Айыл³а³а сы»ыан. Айыл³алыын тэ½½э алты»ан улаатар;
  
• 
  Норуот ¼т¼± ¼гэ»э. Даарыйа эмээхсин остуоруйаларыттан ¼г¼»¼ и½эринэр.
  

-Са½а кэрдиис кэмэ:

• 
  ¬±рэх. ¬±рэххэ дьулуур эрэйи-кы»ал³аны ба»ыйар. Суруйааччы буоларыгар биир с¼р¼н сабыдыал;
  
• 
  Нуучча классическай литературата. Кинигэни таптаан, умсугуйан туран аа³ыыта.
  

Амма Аччыгыйа Микиитэни кэрдиистэн кэрдиискэ ±р± та»ааран и»эр. Хорсун сэрии»ит, учуутал, ити кэнниттэн со³уруу Москва³а ¼±рэнэ барар.

3.3. Роман геройдара уонна прототиптара.

2005 сылы ини-бии Мординовтар сылларынан биллэрэн тураллар. Рома½½а ¼с быраат (Николай, Авксентий, Трофим, кинилэр т±р±пп¼ттэрэ) уобарастара автобиографическай хабааннаахтык суруллар.

Мординовтар эрдэтээ½и олохторо с¼ннь¼нэн Лэглээриннэринэн сирэйдэнэн, бастакы т±г¼л¼гэр «Аптаах тылга», салгыы иккис, ¼»¼с, т±рд¼с т±г¼ллэригэр да к±р¼±ххэ, к±рс¼±ххэ с±п. Айымньыга Микиитэ — Николай, ©л±кс±й — Авксентий, Сэмэнчик — Трофим. А³аларын аата бэйэтинэн, ийэ аата уларыйбатах. Дь±г¼±рдээн а³ата, уолаттар э»элэрэ Ноноох Миитэрэй — Молоо³унан, эбэлэрэ Дьэбдьиэ — Ба»ыахтыыр Балбааранан сирэйдэммиттэр.

Роман ¼с с¼¼счэкэ персонажтаах. ¬г¼с геройдар ааттара сирэйинэн уларытыллыбакка киирбит, маны сэргэ дьи½нээх аатыгар-суолугар майгыннатан ааттаа»ын элбэх.

Бу тиэмэни интэриэ»иргээбиттэргэ аа³арга с¼бэлэнэр:

• 
  Дь±½к¼ Сээн. «Сааскы кэмниин»сэлэ»э т¼стэххэ… Чолбон. — 2006. — Тохсунньу ый. — С.12
  

IV. «Сааскы кэм» рома½½а айыл³а харыстабыла.

Дьарык сыала: Ки»и сиэрдээх майгыта айыл³а³а сы»ыантан к±ст±р¼н итэ³этии.

4.1. Айымньыга сири харыстаа»ын.

«Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм»уонна «Алдьархай» айымньыларын к±рд±хх±, суруйааччы айыл³а харыстабылын боппуруо»ун сытыытык туруорар. Геройдар айыл³аны кытта алты»ан, айыл³алыын ±йд±»±н, ол и»ин харыстаан, тыынар тыыннаан сиэрдээхтик олороллор.»

Айтилла Андреева

Сиргэ таптал — тыа ки»итигэр бу саамай ытык иэйии. Сир — ки»иэхэ иитимньитин т±р¼тэ. Сир ийэ ки»ини а»атар, та½ыннарар. ©б¼гэлэрбит алаастарын олус ытыктыыллара, харыстыыллара рома½½а ¼ч¼гэйдик к±ст±р.

— Кэдэлдьи уонна Эргиттэ алаастар хо»уйуллуулара. Дьоннор маннык хас алаа»ы, хас сири ымпыгар-чымпыгар тиийэ к±р±р дьо³урдаахтар.

— Рома½½а дьон-сэргэ сири бэйэлэрэ о½остон, н¼±лс¼тэн олороллор.

— Сир сыаналаах материальнай баай бы»ыытынан туттуллар. «Сааскы кэм½э» сир т¼½этигэ, сири былдьа»ыы ойууланар.

Би»иги кыыллыын-с¼±лл¼¼н Сиргэ олорорбутун, Сиртэн а»аан-та½нан олорорбутун, баччаа½½а диэри кэлбиппитин умнуо суохтаахпыт. Сирбит — би»игини ара½аччылааччы, онон ийэбит-а³абыт буолуохтаах. Сири таптыахтаахпыт.

4.2. Рома½½а айыл³а³а сы»ыан.

«Амма Аччыгыйа т±р±±б¼т норуотун сиэрин-туомун, ¼т¼± ¼гэстэрин ¼ч¼гэйдик билэрэ айымньыларыттан арылхайдык к±ст±р уонна ¼¼нэр к±л¼±нэни айыл³а³а харыстабыллаахтык сы»ыанна»арга иитэр к¼¼»э с¼д¼.»

А.Андреева

— К±т±рг±-с¼¼рэргэ, хамсыыр-харамайга сы»ыан.

Айымньыга хамсыыр-харамайга ки»илии сы»ыанна»аллар. С¼±»¼лэригэр сылаас сы»ыаннара роман ма½найгы страницаларыттан к±ст±р. Х-ра, ийэтэ ына³ын моонньун таптайа-таптайа сэмэлиир. Итиниэхэ с¼±»¼н¼ сылаастык, чугастык саныылларын к±р±б¼т.

Булт кэмигэр бултуу сылдьан кустарын дь¼»¼н¼н-та»аатын, атыырын-ты»ытын барытын сыныйан к±р±лл±р. Дь±г¼±рдээн атыырын ±л±р±р. Ол эмиэ харыстабыл, а»ыныы.

— Ойууру, тыаны харыстаа»ын.

«Сааскы кэм» рома½½а айыл³а барахсан ото-ма»а били½½и курдук кэрдиллибэккэ, ч±л, дьи½ айыл³а биэрбитинэн турарын к±р±б¼т. Ханна эмэ к±р±б¼т дуо ким эмэ тыыннаах ма»ы кэрдэрин, сибэккини, оту тосту ¼кт¼¼р¼н, ку»а³аннык са½арарын? Суох. Кинилэр айыл³алыын ±йд±»±лл±р±. Барытын сэрэнэн, с±пк±, алдьаппакка, харыстаан тыыталлара.

Ойуур тыаны суруйааччы тыыннаа³ымсытан к±рд±р±р ураты дьо³урдаах. Ойуур тыа к±ст¼¼т¼ттэн олох туругун к±р±б¼т.

— Ууну, к¼±л¼, ±р¼»¼ харыстаа»ын.

Амма Аччыгыйа т±р±±б¼т-¼±скээбит т¼бэтин, Амма ±р¼»¼н хайдах курдук дири½ник, исти½ник саныыра кини суруйууларыттан к±ст±р. Суруйааччы т±р±±б¼т Амматын сылаастык саныырын Микиитэнэн эттэрэр. Рома½½а Амма бары кэрэтэ арыллан к±рд±р¼лл¼б¼тэ.

Уу — олох т±рд±. Рома½½а ууну ¼рд¼кт¼к тутан, тыл кэрэтинэн нарылаан хо»уйаллар. Халлаан, чалбах, с¼лбэ, ¼р¼йэ, ¼рэх уулара Амма ±р¼с уутунаа³ар итэ³э»э суох бэйэлэрэ кэрэлэрдээхтэр. Барыта ыраас, к¼л¼мнэс, чэбдик.

Тулалыыр эйгэттэн ки»и туруга эмиэ тутулуктаах. Ол и»ин «хас биирдии ки»и айыл³а³а маарынныыр» дииллэр. Айыл³а экологиятыттан та»ааран, дуу»а экологията баар диэн с±пк± этэллэр.

V. «Сааскы кэм» роман тыла-±»±.

Дьарык сыала: Айымньы тылын ¼±рэтии айымньы идейнэй-эстетическэй та»ымын бы»аарыыны кытта ыкса сибээстээ³ин, уус-уран литература сайдыытыгар фольклор тылын суолтатын, айымньы тыла уонна литературнай тыл сибээстэрин бы»аарыы, тириэрдии.

5.1. Рома½½а фольклор тыла уонна литературнай тыл.

«Николай Егорович айар ¼лэтин саамай к¼¼стээх ±тт¼нэн ордук-хо»у тыла суох, ыпсаран-хопсорон итэ³этиилээхтик сэ»эргиир ньымата буолар. Саха норуотун сээркээн сэ»энньитэ диэн кини буолар.»

Эрчимэн

— Суруйааччы фольклор айымньытын кэрэ тылын-±»¼н этигэр-хааныгар и½эринэн улааппыта. Онон романын геройдарын тыллара-±ст±р± аа³ааччы ±й¼гэр хатанан хаалаллар. Онтон, чуолаан, норуот уус-уран тылын ба»ылаабыт, ки»иэхэ барытыгар анаан ¼т¼± тыллаах Даарыйа эмээхсин аттыгар ¼г¼с аа³ааччы олоруон ба³арар. (Бит-билгэ, к¼н¼-дьылы аа³ыы, булт сиэрэ-туома, ыраата айанныыр буоллахха туттуллар тыл-±с; харыс тыллар, о.д.а)

Норуот тылынан уус-уран айымньытын тылыгар-±»¼гэр оло³урар буолан, ойуулуур-дь¼»¼нн¼¼р тыллары ¼г¼ст¼к туттар.

— Иккис редакциятыгар автор тылын-±»¼н чочуйар. Амма Аччыгыйа литературнай тыл сайдыытыгар ±лб±т-с¼ппэт акылааты уурбута. Суруйааччы тылы-±»¼ билэр, таба туттар.

5.2. «Сааскы кэм½э» антитеза.

«Кини саха уус-уран литэрэтиирэтигэр хайа да суруйааччытаа³ар бу ньыманы ордук би»ирээн ту»анар, сайыннарар, антитезаны тупса³ай тутуллаан чочуйан, то³оостоох миэстэтигэр киллэрэн а³ыйах тылынан киэ½, дири½ санааны этэри сити»эр.»

И.Винокуров

Антитеза утарыта туруоран этии уус-ураннык дэгэттээн хо»уйуу к±р¼½э буолар.

«Сааскы кэм» иккис толору редакциятыгар антитеза 40-тан тахсата туттуллар. Оттон айымньы бастакы, икки т±г¼л кылгас барыйааныгар а³ыйах, уонча эрэ баар.

Амма Аччыгыйа тупса³ай утары туруорууну тугунан сити»эрий?

1. 
   Антонимынан. Утарыта суолталаах тылынан антитезаны о½оруу ордук тэнийбит. Х-р, бэйэ дьоно уонна туспа дьон. (2, с.326)
   
2. 
   Ис хо»оонунан. Айымньыга бастакы ньыматаа³ар быдан кыара³астык туттуллар. Т±»± да а³ыйа³ын и»ин, маннык утарымньы суруйааччы ¼рд¼к маастарыстыбатын кэрэ»элиир.Х-р, Урут кини би»игини ¼¼рб¼тэ, аны би»иги ¼¼рэр к¼мм¼т кэллэ³э. (2, с.336)
   

Амма Аччыгыйа антитезанан тугу сити»эрий?

• 
  Утары к¼¼стэр охсу»ууларын ордук к¼¼скэ к±рд±р±р;
  
• 
  Суруйааччы туох эмэ ту»унан ордук ча³ылыччы ойуулууру сити»эр;
  
• 
  Айымньы геройун уобара»ын арыйарга к±м±л±»¼ннэрэр.
  

Мантан да к±ст±р Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа тыл маастара буолара. «Сааскы кэм» — ийэ тылынан ыччаты иитиигэ биир басты½ айымньы.

VI. «Сааскы кэм» роман уонна би»иги.

Дьарык сыала: Куурус ¼лэтин т¼м¼ктээ»ин, айар ¼лэни т¼м¼¼.

— Саха народнай суруйааччыта Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйыгар анаммыт электроннай фото-альбом бырайыактарын к±р¼¼.

— Куурус устата ¼лэлээбит ¼лэлэри мунньан хомуурунньук та»аартарарга бэлэмнээ»ин.

Ту»аныллыбыт литература:

1. Чооруо»ап М.. Ытык-мааны Амма Аччыгыйа. Народнай суруйааччы ту»унан ахтыылар. Дьокуускай — 2006.

2. Сэмэн Тумат. Э»иги исти½, мин сэ»эргиим. Дьокуускай — 2004. — С. 107.

3. Васильева Д..¬т¼±н¼-кэрэни т¼стээччилэр. Дьокуускай — 2007. — С. 24.

4. Поликарпова Е.М. Саха литературатын оскуола³а ¼±рэтии методиката. Саха оскуолатын учууталыгар к±м±. Якутск — 2006.

5. ПоповаМ.А.. Саха литературатыгар тирэх ±йд±б¼ллэр. Учууталга к±м±. Якутск — 2001. — С. 52-53.

6. Дь±½к¼ Сээн. «Сааскы кэмниин»сэлэ»э т¼стэххэ… Чолбон. — 2006. — Тохсунньу ый. — С.12

7. Андреева А.. Олох т±р¼тэ — сир. Чолбон. — 2004. — Атырдьах ыйа. — С.49

8. Андреева А.. Бэйэбитин харыстанар дьон буоллубут. Чолбон. — 2004. — Атырдьах ыйа. — С.45

9. Окорокова В.Б.. Саха литературата. Абитурие½½а к±м±. Якутск — 2003. — С.11, 71

10. Винокуров И., Винокурова Н.. «Сааскы кэм½э» антитеза. Чолбон. — 2004. — Тохсунньу. — С.86

tvov.ru

Амма Аччыгыйа «То?ус т?г?л «то?о?» айымньытынан айан.


Аһаӄас уруокУруок тиэмэтэ: Амма Аччыгыйа «Тоӄус төгүл «тоӄо?» айымньытынан айан.
Буолар күнэ: 18.10.2016с
Кылаас: 2
Сыала:
1. Амма Аччыгыйын айымньытын билиһиннэрии, айымньы ис хоһоонун ырытыы.
2. Оӄо сааһылаан саҥарар, айымньыга сыана биэрэр, толлугаһа суох саҥарар-иҥэрэр дьоӄурун сайыннарыы:
3. Айымньы ис хоһоонугар олоӄуран, оӄону сиэр-майгы өттүнэн иитии, аһыныгас, амарах, үтүө санааӄа угуйуу.
Туттуллар тэрил: проектор, экран, презентация, карточкалар.
Хаамыыта
Тэрээһин чааһа.
Үтүө күнүнэн, күндү оӄолор, ыалдьыттар! Бэйэ – бэйэбитигэр мичээрдэ бэлэхтэһиэӄиҥ.
Кыраны-кырдьаӄаһы ытыктыыр,
Ийэни-аӄаны убаастыыр,
Ыарахантан толлубат,
Үлэттэн чаӄыйбат,
Күн киһитин курдук көмүскэс,
Айыы киһитин курдук аһыныгас
буола улаатыҥ! –
диэн уруокпутун саӄалыыбыт.
Ситиһии түгэнин тэрийии.
Бүгүн биһиги саха норуотун уһулуччулаах суруйааччытын Амма Аччыгыйын «Тоҕус төгүл «тоҕо?» диэн айымньытынан интэриэһинэй, элбэххэ үөрэтэр айаҥҥа айанныахпыт.
Үөрэнэр соругу туруоруу
Ханнык баӄарар айымньынан суруйааччы тугу эрэ этиэн баӄарар, Амма Аччыгыйа тугу санаан олорон, бу айымньыны суруйбутун билэбит дуо?
Ким билэр? Суруйааччы санаата тугуй? Суруйааччы санаатын билээри ханнык хаамыыны оҥоробут?
Үлэ былаана:
ааӄабыт:
тэҥниибит:
түмүк оҥоробут. (дуоскаӄа суруйар)
Ааӄыыга эрчиллии.
Онтон билигин түргэнник уонна сөпкө ааӄарга эрчиллэр үлэбитин ыытыахпыт. (Хас биирдии оӄоӄо сүһүөхтэрдээх карточкалары түҥэтии, аахтарыы араас көрүҥүн туттуу: биирдиилээн искэ, бары бииргэ таска)
ыл ыыл ла лар түҥ
ал аал ло лор тэҥ
ол оол ра рар таҥ
үл үүл сэ сэс тоҥ
ил иил су сус һыҥ
эл ээл сө сөс һүҥ
өл өөл сы сыс һаҥ
Массыыналарбытыгар олордубут, айаннаатыбыт. (музыка тыаһыыр)
Үөрэнэр дьайыы.
Бастакы тохтобул.
Айымньыны кытта билсиһии. Суруйааччы туһунан аан тыл (презентация көстөр. Слайд 1 — 7)
Саха Республикатын народнай суруйааччыта Николай Егорович Мординов — Амма Аччыгыйа 1906 с.тохсунньу 6 кунугэр Таатта улууһугар төрөөбүтэ. Аҕата Дьөгүөрдээн. Ийэтэ Сөдүөччүйэ. Эһэтэ Ноноох Миитэрэй, хос эһэтэ Лэглээрэп Баһылай — бары быстар дьадаҥы дьон эбиттэр. Аҕалара кыһынын баайдарга таһаҕас таһыытыгар сылдьар, сайынын эмиэ баайдарга улахан уолун Ньукулайы илдьэ сылдьан от оттуур эбит. Биир ынахтаах, элбэх оҕолоох ыал бултаан-алтаан, балыктаан-мундулаан аһыыллара. Амма Аччыгыйа айар үлэтин 21 саастааӄар “Ийэ” хоһоонунан саӄалаабыта. Оттон “Сааскы кэмэ” нууччалыы, украиналыы, чехтии, венгердии тылбаастаммыта. Амма аччыгыйа оӄолору олус сөбүлүүрэ. Кини оӄолор сөбүлээн ааӄар “Бэлэм буол” хаһыаттарыгар өр кэмҥэ үлэлээбитэ. Оӄолорго анаан элбэх хоһооннору, кэпсээннэри, остуоруйалары суруйбута. Бүгүн биһиги «Тоҕус төгүл «тоҕо?» диэн айымньыны кытта билсиэхпит, ааҕыахпыт уонна бу тэттик кэпсээннэр биһигини туохха үөрэтэллэр эбит диэн ырытыы оҥоруохпут.
Иккис тохтобул.
Бастакы «тоҕо?». Учуутал ааҕар. Тоӄо хоргуттаӄай? Ваня сыыһатын көрөбүт. Сымыйалыыр куһаҕан. Слайд 8
Үһүс тохтобул.
Иккис «тоҕо?». (Учуутал ааӄар).Тоӄо таӄыста Катя? Катя дьиҥнээх доҕор эбит. Ким истиҥ доҕордоох – ол дьоллоох. Слайд 9
Төрдүс тохтобул.
Үһүс»тоҕо?». (Учуутал ааӄар). Тоӄо ылбата Миша массыынаны? Биэрэр да араастаах. Бэлэҕи ис дууһаҕыттан биэриэхтээххин, көҥөс буолар куһаҕан. Слайд 10
Сынналаҥ.
Бэһис тохтобул.
Төрдүс»тоҕо?». (Айсен ааӄар) Тоӄо барда Коля? Сеня туох сыыһаны оҥордо? Доҕоргун итэҕэйиэхтээххин, икки сирэй буолар соччото суох. Слайд 11
Алтыс тохтобул.
Бэһис «тоҕо?». (Варя ааӄар). Тоӄо кыыһырда Мария Ва

profhelp.net

WikiZero — Амма Аччыгыйа

Wikipedia open wikipedia design.

Амма Аччыгыйа (Мординов Николай Егорович) (06.01.1906—14.11.1994) — саха норуодунай суруйааччыта, ССРС суруйааччыларын Сойууһугар 1934 с. киирбитэ.

Амма Аччыгыйа үөскээбит сайылыга

1906 сыл тохсунньу 6 күнүгэр Боотур Уус улууһугар улууска (Тааттаҕа) дьадаҥы Дьөгүөрдээн Мординов (Мундунов) ыалыгар төрөөбүтэ.
1928 с. Дьокуускайдааҕы педтехникуму бүтэрбитэ.
1931 с. Иккис Москубатааҕы судаарыстыбаннай университет тыл уонна литература салаатын бүтэрбитэ.
«Ийэ» диэн ааттаах бастакы хоһооно «Чолбон» сурунаалга 1927 с. бэчээттэммитэ. «Быһах угун кыстыммат» диэн хоһооннорун хомуурунньуга саха литературатын көмүс фондатыгар киирбитэ.
«Сааскы кэм» романа нууччалыы, украиналыы, венгердыы уонна чешскайдыы тылларынан тылбаастаммыта.

• Талыллыбыт айымньылар: 2 томнаах. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1956.

Т. 1. Кэпсээннэр. Сэһэннэр. Хоһооннор. — 480 с. Т. 2. Пьесалар. Очеркалар. — 479 с.

• Талыллыбыт айымньылар: 4 томнаах. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1966—1970.

Т. 1. Хоһооннор. Кэпсээннэр. Очеркалар. — 1966. — 512 с. Т. 2. Сэһэннэр. — 1967. — 562 с. Т. 3. Драмалар. Ахтыылар. — 1969. — 512 с. Т. 4. Сааскы кэм: Роман. — 1970. — 748 с.

• Быһах угун кыстыммат: Кэпсээннэр. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1934. — 69 с.
• Хоһооннор. — М.: Учпедгиз, 1936. — 32 с.
• Кэпсээннэр. — М. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1937. — 72 с; 1940. — 98 с.
• Ситим быстыыта: Драма. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1937. — 78 с.
• Уон сыл: Хоһооннор. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1937. — 104 с.
• Киһи: Драма. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1938. — 94 с.
• Сэрии: Очеркалар. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1942. — 86 с.
• Ааһан иһэн: Новеллалар. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1944. −104 с.
• Сааскы кэм: Роман. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1944. — 312 с; 1952. — 702 с; 1963. — 682 с; 1982. — 752 с; 1988. — 752 с; 1994. — 360 с.
• Саха литературатыгар Аҕа дойду сэриитин кэмигэр. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1944. — 20 с.
• Доҕоттор: Сэһэн. — Дь.: Кинигэ кыһата. — 1947. — 164 с.
• Күнү көрсө: Кэпсээннэр. Хоһооннор. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1947. — 298 с.
• Тоҕус төгүл тоҕо?: Кыра саастаах оҕолорго. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1949. — 42 с; 1974. — 24 с.
• Алдьархай: Сэһэн. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1966. — 352 с.
• Киһи уонна айымньы: Ахтыылар. Ыстатыйалар. Этиилэр / Хомуйда, ред. Г. С. Сыромятников. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1975. — 408 с.
• Кэпсээннэр, очеркалар. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1983. — 295 с.
• Сэһэннэр. Кэпсээннэр. Ахтыылар. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1986. — 527 с.
• Дьон ортотугар: Хоһооннор. Сэһэн. Кэпсээннэр. Ахтыылар: Орто уонна улахан саастаах оскуола Ооолоругар. — Дь.: Кинигэ кыһата, 1989. — 216 с.

Нууччалыы

• Весенняя пора: Роман / Авториз. пер. А. Дмитриевой, Л. Корниловой. — М.: Сов. писатель, 1951. — 780 с; М.: Сов. писатель, 1954. — 712 с; М.: Гослитиздат, 1958. — 712 с; Новосибирск: Кн. изд-во, 1961. — 717 с; М.: Известия, 1970. — 718 с; М.; Сов. Россия, 1978. — 541 с; М.: Худож. лит., 1993. — 396 с.
• Повести. — М.: Сов. писатель, 1960. — 194 с.
• Беда: Повесть / Авториз. пер. А. Дмитриевой; М.: Сов. писатель, 1970. — 319 с; М.: Сов. писатель, 1972. — 319 с.
• Друзья-товарищи: Повести / Якутск: Кн. изд-во, 1976. — 488 с.
• Амма Аччыгыйын туһунан ахтыылар / Хомуйан оҥордо Д. В. Кириллин. — Дь.: «Бичик», 1997. — 168 с.
• Соломов Н. И. С любовью родной земле: Воспоминания. — М., 1996. — 24 с.
• Башарина З. К. Сыыры сырыынньатынан дабайбатаҕа // «Чолбон». —1996. — № 1. — С. 153—155.
• Босяк В. Дьолбут эбит // «Аргыс». — 1991. —

www.wikizero.com