cart-icon Товаров: 0 Сумма: 0 руб.
г. Нижний Тагил
ул. Карла Маркса, 44
8 (902) 500-55-04

Тыва улегер домактар болгаш чечен чугаалар: Куш-ажыл дугайында улегер домактар | Картотека по теме:

Улегер домактар болгаш чечен состер | План-конспект урока (5 класс) на тему:

                                                                               Тыва чогаал кичээлиниң технологтуг картазы.

Эртем

Торээн чогаал

Класс

5

Кичээлдиң темазы

Улегер домактар болгаш чечен состер.

Кичээлдиң хевири

Чаа материалды катаптаарынын кичээли

Педагогтуг технология

Медээ-коммуникативтиг технология, кадыкшылды камгалаарының, оюннарлыг технология, өөреникчилерниң иштики сагыш-сеткилин ажыдарынче угланган технологиялар.

Ажыглаан арга, методтар

Индукция, анализ, синтез, деңнелге, башкының сөзү, беседа, хайгаарал, өөреникчилерниң бот-тывынгыр ажылы, көргүзүп тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының, төлевилел  методу.

Ѳске эртемнер-биле харылзаазы

Тыва дыл,  информатика, орус фольклор.

Дерилгези

Кичээлдиң презентациязы, ноутбук, мульмедиялыг проектор.

Канчаар ажылдаары

Шупту, бөлүктеп, эжи-биле, боду хуузунда

Ɵɵредиглиг курлавыры

  1. Как построить урок в соответствии с ФГОС /А.В. Миронов. – Волгоград: Учитель, 2013.
  2. Литература авт.-сост. Л. В. Перепелицына. – Волгорад: Учитель, 2008. – 132 ар.
  3. Монгуш А. М. Методиктиг сүмелер – Кызыл: ТНҮЧ, 1982.- 70 ар.
  4. Монгуш А. М. Методиктиг сүмелер – Кызыл: ТНҮЧ, 1884. – 78 ар.
  5. Научно-методический журнал Русский язык и литература. Всё для учителя! М.: ООО Издательская группа «Основа», 2013, № 1-6.  
  6. Нестандартные уроки авт.-сост. Реут О. М. – Волгоград: Учитель, 2006. – 130 ар.
  7. http://festival. 1 september.ru
  8. www.e-oshova.ru

Сорулгазы

Өөредиглиг:  Уругларны  кичээлче хаара тудуп, бүгү-ле таарымчалыг байдалдарны тургузар, боданыр аргазын идепкейжидер. Тыва улустун аас чогаалынын биче жанры – улегер домактарнын утказын сайгарып катаптаар.

Рефлексилиг: Улегер домактар болгаш чечен состерде  көдүрүп турар айтырыгларны сайгарып, ишти-хөңнү-биле хүлээп ап, айтырыгларга шын харыылап, түңнел үндүрүп билиринге идиг бээр;

Менеджерлиг: ажылдың үезин чөп ажыглаары;

Сайзырадыглыг: Уругларның логиктиг боданыышкынын, сайгарып, деңнеп, түңнеп билирин, сагынгыр, көрүнгүр чоруун сайзырадыр; бот-тывынгыр чоруун, бот-идепкейин көдүрер;

Кижизидилгелиг: Кижи бүрүзүн идепкейлиг ажылче хаара тудуп тургаш, кичээлге сонуургалын чедип алыр; Амыдырал тускай уткалыг, сорулгалыг болур деп чүүлдү медереп билир, бүгү талазы-биле белеткенген, чаа амыдыралды тургузар, келир үениң кижизин хевирлээр; өске кижиниң үзел-бодалын дыңнап,  үнелеп билир, ак сеткилдиг, шынчы, быжыг тура-соруктуг, кижизиг мөзү-бүдүштүг, кижилерге ынак, төлептиг, ёзулуг кижизиг кижини  кижизидер.

 

Бүгү талалыг өөредилгениң ажыл-чорудулгазын боттандырары (БӨА азы УУД)

Бот-хуузунуң БӨА: Өөреникчиниң бодунуң туружу, бодалы; өөредилгеге сонуургалы; бот-идепкейи, бот-медерели; бодунуң мурнуда салган сорулгазын, оон чүнү манап турарын медереп билири; өөредилгениң чедиишкинниг болуру деп негелдеге даянып алгаш, бот-үнелелди берип шыдаары, бүгү кичээнгейни кичээлче углаары; чедиишкинниг болганын азы болбаанын чогумчалыы-биле миннири. Башкарлырының БӨА: бодунуң болгаш эжиниң чедип алган чүүлүн үнелеп билири, салдынган сорулгаларга даянып алгаш, бодунуң ажылын планнап билири, башкызының дузазы-биле кичээлдиң сорулгазын тодарадып билири; Шын шиитпир үндүрүп билири, шилип алган шиитпирин бадыткап билири.  Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири   Чугаа сайзырадырының БӨА: Өске кижилерни дыңнап билири,  бодунуң бодалын шын, тода, долу, четче илередип, туружун камгалап билири; Билип алырының БӨА: материалды системалыг болдурар, мурнуку кичээлдерге алган билиин системажыдар, ном-биле ажылдап билири, кол чүүлдү (херектиг, чугула) тодарадып билири, янзы-бүрү деңнелдиг даалгалар-биле ажылдаары, берге айтырыгларны шиитпирлээрде, чүнү кылырын тодаргай тургузуп билири. Бодунуң билир чүүлүн даянып, хыналда айтырыгларга харыылап  билири.

Кичээлдиң

тургузуу ,

 кичээлди чорударының технологиязы. Үргүлчүлелдии

Башкының кылыр ажылы

Ѳѳреникчилерниң кылыр ажылы

Кандыг  түңнелдерни чедип ап болурул?

 (БѲА азы УУД)

I. Кичээлдиң эгезин организастаары.

(мотивация к учебной дечятельности и определение темы урока

— Каям, уруглар, шупту оожум олуруптунарам. Шимээнинер чидиринер. «Тенек кижи багай, Терек бурузу ажыг» —  дээр. Томаанныг кижини: «Чыткан хой тургуспас» дээр. «Эки чагыгны эдерерге, Эжик ажып берген-биле домей» дээр.

Мен чулерни чугаалап турар-дыр мен, уруглар? Чуге ынча деп чугаалап турарым ол?

Кандыг-бир медээни хүлээп алырынга бодун белеткээр. Башкы-биле мендилежир, башкының кылыр дээн чүүлүн кылыр.

Уругларның харыызы

(Чугаа сайзырадырының БӨА) Чугаалажып турар кижизин дыңнап билири

II. Целеполагание

Кичээлдиң  темазын, сорулгаларын тодарадырынче угланган ажыл

Эки эжин утпайн чор, Эки аъдын кагбайн чор. – чугаа чунун дугайында чоруп турар-дыр?

Арнын бодава, Адын бода.

-Ада созун ажырып болбас, Ие созун ижип болбас.

— Бо улегер домактарда чугаа чунун дугайында чоруп турар-дыр? Оларда кижини канчап турар-дыр? Силер чуу деп бодаар силер?

— Ынчангаш бо кичээлде бис чуге ооренип, чуну катаптап алыр ужурлуг бис?

 

Уругларның харыызы

Уругларнын харыылары.

Уругларнын харыылары.

— улегер доактарнын темалары

— улегер домактар кижини сургап, чагып  турар.

(Билип алырының БӨА)  Уругларның идепкейлиг чоруу, бот-башкарнып ажылдаары,  боду чаа чүүлдерни билип, шингээдип алыры

(Бот-хуузунуң БӨА) Улус мурнунга чүве чугаалап билири, арны чазыгары

 (Башкарарының БӨА) Эштерин үнелеп  билири, демдек салып билири.

III. Актуализация знаний.

Этаптын сорулгазы: эрткен кичээлдерде ооренген темаларын катаптаары.

  1. Тест.
  1. Улустун аас чогаалынга чулер хамааржырыл?

А) тоолдар, тоолучргу чугаалар, тывызыктар.

Б) авторлуг тоолдар, чечен чугаалар.

2. Фольклор дээрге чуу дээнил?

А) чоннун чечени

Б) улустун ырлары

3. Тоолдар кандыг болуктерлигил?

А) анаа, чараш, оннуг

Б) хуулгаазын, кара, дириг амытаннар

4. Анаа тоолдарга чуу деп тоолдар хамааржырыл?

А) Балыкчы Багай-оол, Чангыс ой аъттыг 3 алышкы.

Б) Хадын-кыс, Угу биле кускун.

5.»Тос оолдуг Доктагана кадай» кандыг тоолдарга хамааржырыл?

А)

Анаа

Б) хуулгаазын.

Уругларнын бодун хынаары.

III.  Катаптаашкын

1.Сөзүглел-биле ажыл

Ам кижи бүрүзү оожум иштинде номчуур.

— Улегер домактар, чечен состер деп чул? Аас чогаалынын кандыг жанрынга хамааржырыл?

— Улегер домктар биле чечен состернин ылгалын чижектерге бадытканар.

— Тыва чоннун кандыг бодалдары улегер домактарда синген-дир?

— Оларнын тургузуу кандыг-дыр?

— Тыва улустун ёзу-чанчылдарын коргускен улегер домактардан тывынар.

Уруглар боттарының бодап турары-биле харыылаар. Уругларның чижек харыылары:

— Чоннун иштики сагыш-сеткилин, чуртталгага хамаарылгазын, өртемчейже көрүүшкүнүн улам ханы билип алыр.

— Номчуур.  

— Сайгарар, боданыр, дилээр, тывар, истээр, чогаадыр, шынзыдар…

 Теманы кыдыраашка бижиир.

Уруглар номнарын ажыдар.

Башкыны дыңнап, эдерти көөр.

Уругларның харыызы

 

(Чугаа сайзырадырының БӨА, башкарлырының БӨА) Кичээлдиң темазын, сорулгаларын тодарадып билири

(Башкарлырының БƟА) Уруглар боттары дилээр, тыварынга чаңчыгар.  Кижи карак кызыл күш-ажылы-биле шупту чүвени чедип алыр, бодунуң тып, кылып алганы ажыдыышкынынга уруг амырап, улам сеткил ханып ажылдаар арганы бээри.  

 

IV. Быжыглаашкын 1.Оюн «Илчирбе».

Кым хой улегер домак билиринге маргыжары.

Уруглар башкызы-биле кады күүседир. 

(Бот-хуузунуң БƟА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр  илередип база бодунуң  туружун  камгалап билири.

2.Таблицаны долдурар.

1. Ада-иеге хамаарышкан у.д. (4)

2. Найыралга хамаарышкан у.д. (4).

Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр  илередип база бодунуң  туружун  камгалап билири.

V. Кадыкшыл минутазы (2 мин)

 Физминутка.

Уруглар башкызы-биле кады күүседир. 

 

VI. Уругларның кичээлге алган билиин хынаары, дедир харылзаа.

Оюн-тест  «Та бүзүре, та бүзүреве». (2 мин)

Бɵгүн кичээлге кɵрген айтырыгларывыска хамаарыштыр шын болгаш шын эвес тодарадыглар чугаалаарымга, силер меңээ бир эвес бүзүрээр болзуңарза «+», а бүзүревес болзуңарза «-» деп демдеглеп алыр силер.

1. Фольклор деп сос англи дылда: чоннун чечени дээн.

2. Улегер домактар дорт, доора уткаларлыг.

3. Улегер домак 2 одуругдан тургустунар.

4. Чечен сос кижини кыжырар аянныг.

5. Аас чогаалы аастан аас дамчып келген болур.

Ук ажылга  бижимел-биле харыылаар, бодун боду хынаар.

Харыызы: (Слайд 5)

  1. +
  2. +
  3. +
  4. +

Демдээ:

5 – «Эрес хей!»

4 – «Часпаан-дыр сен!»

3 – «Ажырбас, даарта.

2 – «Эртен, шиңме…»

1 – «Хомудава, хүн ийис» деп ѳѳреникчилер бодун боду  хынааш, кыдырааштарынга канчаар харыылаан-дыр, ынчаар бижип алыр.

(Билип алырының БѲА) Бодунуң билир чүүлүн харыылап, тест-биле ажылдап билири.

VII.  Кичээлдиң түңнели. (2 мин)

1. Айтырыглар.

2. Түңнел демдектер

Айтырыглар:

— Кичээлдиң эгезинде кандыг сорулга салып алган ийик бис?

— Теманы эки хандыр билип алдывыс бе?

–Кичээлге чүнү кылдывыс?

Сорулгавысты чедип алган-дыр бис бе?

Чаа чүнү билип алдывыс?

Силерниң бодалыңар-биле кым эки ажылдады ышкаш?

Мен мындыг бадыткал бижиктер белеткеп алган мен, кымнарга бээр бис?

Уругларга бодунуң кичээлге харыылааны-биле демдектерни салыр)

Уруглар башкының айтырыгларынга долу, тодаргай харыыларны бээр.

(Башкарарының БѲА) Кичээлдиң ниити түңнелин үндүрүп билири (Чүнү кылдынганыл?)  

VIII. Бажыңга онаалга (2 мин)

Уругларга онаалганы бээр, тайылбырлаар.

 Слайдыларда чуруктарны сонуургап кɵрүңерем, уруглар. Бо чурукта бичии кадарчы уруг-дур, чаражын, онзагай чараш чурумалдыг черде малын харап турар, а бо чурукта чүнү канчап олурар-дыр? (Малын кадарбышаан угаан ажылы кылып олурар). А бо пɵсте кадарчы уругну дɵрт-азыглап янзы-бүрү ɵңнүг хендирлер-биле даарап кааны ол-дур. База ол ышкаш орус литературада,  түрк чоннарың литературазында кадарчы уруг дугайында чогаал бар бе, интернеттен сонуургап кɵɵр. Мындыг хевирлиг чогаадыкчы ажылдарның кайы бирээзин кылып алгаш келир силер.

Бажыңга онаалганы кыдырааштарынга бижиир.

1. Таблицаны долдурар.

2. Тоолчуларнын аттарын бижиир.

3Орус литературада,  түрк чоннарың аас чогаалында кадарчы дугайында улустун чогаалдарын номчуур, деңнээр.  

(Билип алырының БѲА) Шын шиитпир үндүрүп,  ону  чүү чүвеге үндезилээнин чижектерге бадыткап билири. (Башкарлырының БƟА)  Чогаадыкчы ёзу-биле ажылдап билири (Чугаа сайзырадырының БѲА) 

IX. Рефлексия (3 мин)

1. Арга «Микрофон»

Кижи бүрүзүнде микрофон бар деп бодап алыр, чүнү чугаалаксаарыл хостуг. Эжин үзе кирбес, оске кижилерни дыңнап ооренир херек.   Мээң айтырыгларымга болгаш боттарыңарның чугаалаксаан чүүлдериңерни хол кɵдүргеш, чугаалап болур.

Кичээл сагыш-сеткилиңерге таарышты бе?  

Аас чогаалы бисти чүү чүвеге, кандыг болурунга  ѳѳредип турарыл?

Фольклорнун автору кандыг кижи-дир деп чуул биске билдинер бе?

Кандыг бергедээшкиннерге таварыштыңар, чүге, бергелерни ажып эртип шыдадыңар бе?

Дараазында бодалдарны уламчылаңар:

— Меңээ солун болган чүүл…

— Мен моон сонгаар…

Кичээл тɵнген. Четтирдим, байырлыг, уруглар!

Айтырыгларга шын сеткили-биле харыылаар.

(Чугаа сайзырадырының БѲА) Бодунуң бодалын  шын, тода, долу, дес-дараалаштыр аас-биле база бижимел-биле илередип билири.

 

Использование элементов устного народного творчества на уроках (на тувинском языке)

Улустун аас-чогаалын ажыглап тургаш, уругларнын чугаазын сайзырадыры.

Тыва улустун аас чогаалынын кижизидилгеге  ужур-утказы.

Шаандакы ужук-бижик, ном-дептер чок уеде уругларны кижизидер бир кол чуве тоолдар,улегер-домактар, тывызыктар, дурген чугаалар болгаш аас чогаалдын оске-даа хевирлери болур турган.

Чашты ак-сеткилдиг,толептиг кижи кылдыр кижизидеринге бистин огбелеривис тыва улустун аас чогаалын кончуг билдилиг ажыглап чораан. Тоолдарнын, тывызыктарнын улегер домактарнын, кожамыктарнын утказы ханы, ынчангаш оларнын кижизидикчи дээжи улуг. Тыва аас чогаалда илереттинген  ёзу-чанчылдарны кижизидилгенин янзы-буру хевирлеринге ажыглап болур: куш-ажыл кижизидилгезинге, эстетиктиг болгаш этиктиг кижизидилгеге.

Улустун аас чогаалдары уругларнын кара чажындан тура угаан-медерелин сайзырадып, эки  аажы-чанга кижизидер талазы-биле улуг салдарны чедирер чепсээ апарган.

Аас чогаалынын маадырлары угаангыр, сагынгыр, куш-шыдалдыг, кижизиг аажы-чанныг кылдыр чуруттунган. Ынчангаш аас чогаалынын дузазы-биле тыва улус уруг-дарыгны эн-не эки чанчылдарга, чурумга ооредип турган. Уругларны куш-ажылга кижизидери дээрге улусчу педагогиканын эн эки доктааган чанчылы апарган. Ынчангаш кижизидилгеге хамаарышкан темалар улустун аас чогаалында калбаа-биле чуруттунган.

Улустун аас чогаалын ажыглап тургаш,  уругларнын чугаазын сайзырадыры.

Кижилер шаг-шаандан тура тоолдарны ыдып, ырларны ырлажып, тывызыктарны ытчып, улегер домактарны соглеп, бир салгалдан бир салгалче аас-биле дамчыдып келген. Ындыг чогаалдарнын авторлары чок, тывылган уези тодаргай эвес болур. Тыва улус чус-чус чылдарнын дургузунда байлак утка-шынарлыг, хой янзы хевирлерлиг аас чогаалын тургускан. Оларда чон бодунун сагыш-сеткилин, оорушкузун болгаш мунгаралын, куш-ажылчы болгаш амыдыралчы дуржулгазын, чанчыл-сузуун коргускен.

Тыва улус шаандан бээр хой-хой тывызыктарны, улегер домактарны чогаадып, оларны хостуг уе-шак эрттирер оюн-тоглаа кылдыр ажыглап чораан. Тывызыктажыр чорук тыва улустун уе-шагдан бээр ынак чанчылы. Тывызык чоннун ойнап-хоглеп дыштанырынга, чогаадыкчы мерген угаанын сайзырадырынга дузалап турар.

Улегер домактар – чоннун кыска болгаш чиге соглээн суртаал домактары. Улегер домактарда ханы утка оон дозунден синген турар. Олар амыдыралдын дуржулгазынга ундезилеттинген ооредиг, кичээндириг болур. Оларда торээн черинге, чоптуг херекке, хосталгага, куш-ажылга ынакшылды, маадырлыг чорукту, эп-найыралды, кижизиг аажы-чанны онзалап хундулеп коргузуп турар.

Кожамык, ыр – кижинин сеткил-хоннун илеретпишаан, оон чуртталгазынын эдеринчизи болуп, амыдыралдын болуушкуннарын болгаш оларга хамаарылганы эн бодуун болгаш тода кылдыр коргузуп турар. Тыва улустун ырылары тема талазы-биле байлак, оларда сеткил-хооннун янзы-буру аяннары ханызы-биле илерээн. Оларда торээн черин алгап, куш-ажылды алдаржыдып коргузуп турар.

Ынчангаш бодум дуржулгамда уругларны бирги класстан эгелеп улустун аас чогаалын (тывызыктарны, улегер домактарны, кожамыктарны, дурген чугааларны дээш оон-даа оске хевирлерни тыва дыл, литературлуг номчулга, сан кичээлдеринге ооредип турар мен. Уругларнын дыл домаан сайзырадырынга улуг ужур-дузаны чедирип турар. Оларны улустун аас-чогаалын дамчыштыр чараш чугаага ооредип, угаан-медерелин сайзырадып, чараш аажы-чанга кижизидип болур. Тыва чон чеже-даа ужук-бижик билбес чораан болза, оларнын дыл-домаа сайзырангай, чечен-мерген чораан. Улустун аас-чогаалын кичээл санында бир хевирин ажыглап болур.

Кичээлге улегер домактарны ажыглап тургаш, оон кижизидилгелиг утказынче кол кичээнгейни салып турар мен.

Чижээ: «Улугну хундулээр, уругну азыраар», «Улуун улчутпас, аныяан алгыртпас», «Аътты баглап ооредир, аныяан сургап ооредир». Бо улегер домактарны ооредип тургаш, уругларны улугну улуг деп хундулеп, бичиини бичии деп кижилерге хамаарылгалыг болурун кижизидер.

Уругларны бичиизинден эгелеп куш-ажылдын ужур-дузазын мактаан улегер домактарны ооредип тургаш, куш-ажылга ынак болур кылдыр кижизидип болур.

«Кежээнин мурнунда —  хунду,

Чалгаанын мурнунда – кочу».

«Холу шимчээрге, хырны тодар» .

Улегер домактарнын темазы янзы- буру болур. Тема аайынче улегер домактарны шилип алгаш, ооредип турар мен. Бирги класска ужук ооредилгезинин уезинде  уругларга ол ужукке хамаарышкан дурген-чугааларны ооредип турар мен. Шак ынчаар ооредирге уругларнын дыл-домаа чечен-мерген, сайзырангай болур. Чаа ооренип турар уннун ужуун билип, сактып алырынга дузалыг бооп турар. Чижээ: «Д деп ун болгаш Дд деп ужук» деп темага:

                            «Д»         Даалыла, даалыла,

                                            Дагын катап даалыла.

                                            Дагын катап даалылааш,

                                            Даайынга алыспа.

                              «С»        Саанчылаза, саанчылазын

                                            Сагыш хандыр саанчылазын.

                                            Сагыш хандыр саанчылааштын

                                            Сава сынмас саржаг алзын.

                             «О»        Ойназа,ойназын

                                            Оолдар шупту ойназын.

                                            Оолдар шупту ойнааштын

                                            Ойнаарагын ойнатсын.

Тыва дыл кичээлдеринге уругларга кожамыктарны ооредип турар мен. Кожамыктарны ооредиринин мурнунда уругларга сос-домаа тааржыр кылдыр тургузуп алыр. База кажан, кайы теманы ооредип тургаш, ооредирин, ажыглаарын башкы боду баш бурунгаар тургузуп алыр. Уругларны ада-иезинге ынак болурунга, торээн черинин, торелдеринин дугайында кожамыктарны ооредип турар мен.

Айым биле хунум ышкаш

Алдын чырык чуве-ле чок.

Ачам биле авам ышкаш

Авыралдыг улус-ла чок.

Айдын чырык турза-даа-ла,

Алдын хунге кайыын чедер.

Акы-дунма турза-даа-ла,

Авайымга каяа чедер.

Ында авазын, ачазын Айга, Хунге домейлээн. Шынап-ла агаар-бойдустун кадыг-шириин аажылалы-биле демиссежип, чырык чер кырынга чуртталга дээш, амы-тын, аас-кежик дээш демиселге ада-иеден артык чуве кайыын турар боор.

Ишти хойнум элей бээрге,

Иле тыртып бээр авам.

Ишти-баарым аарый бээрге,

Эде суйбап бээр авам.

Улуг хойнум орлу бээрге,

Улай тыртып бээр авам.

Ужу-бажым аарый бээрге,

Эде суйбап бээр авам.

Тыва ог-булеге ие кижи хундуткелдиг чорааны бо одуруглар херечилеп турар. Ие кижинин ажы-толунге сагыш-човаачалы, кичээнгейлии, эриг-баарлыы, эптиг-ээлдээнин дугайында кожамыктап ырлап чораан.

Бо кожамыктарны «А» деп уннун ужуун ооредип тургаш база ооредип болур.

Бурун шагдан бээр салгалдан салгалче дамчып келген аас чогаалы хой улустарнын сонуургалын оттуруп, сеткилин сергедип чоруур.

Улустун аас-чогаалынын янзы-буру хевирлерин ажыглап тургаш уругларны кижизидип, чараш аажы-чанга ооредип, куш-ажылга ынак болурунга чанчыктырып, дыл-домаан сайзырадып, база ол ышкаш аас чогаалында синниккен чоннун эн эки чанчылдарын уругларга дамчыдып, ооредип чоруур мен.

Улустун аас чогаалын уругларга дамчыдып ооредири болгаш ажыглаары мээн дуржулгамда кол черни ээлеп турар.

Тыва дыл кичээлдеринге «Чугаа кезектери» деп улуг теманы ооредип тургаш, улустун аас чогаалынын янзы-буру хевирлерин ажыглаары.

Тыва дыл кичээлдеринде «Чуве ады» деп теманы ооредип тургаш, улустун аас чогаалын ажыглап болур.

Тывызыктар

1. Ак ширтек хову шыпты.                     3. Кок анай хоне соорту.

2. Ыргак-оол ыглай берди.                     4. Диш чок куруяк олура семирди.

Кичээлге тывызыктарны ооретпишаан, кым? чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар состерни уруглар тывызыктарнын иштинден тывар ужурлуг.

Ол-ла теманы ооренип тургаш, дараазында кичээлге улегер домактарны ажыглаар.

Улегер домактар.

1. Эки кижи эвилен, эки аът эргелиг.

2. Эки дарган эргек какпас.

    Уран кыс удазынга ораашпас.

3. Челелиг бызаа арган, чевен кижи самдар.

4. Кан сугга кадар, кижи бергээ дадыгар.

Улегер домактарда чуве адын тыпкаш, шыяр. Уругларнын боттарынын билири улегер домактарны чугаалаткаш чуве аттарын тыптырар. Башкы улегер домактарда чуве аттарын биживейн эрттирипкеш тыптырып болур.

Чижээ:      … чокта, эртен база дун.

                  Арыг  … озуучел,  ак ….. – бузурээчел.

«Чуве аттарынын падежтерге оскерлири» деп теманы ооренип тургаш, кожамыктарны ооредип болур.

Агып баткан Хемчик хемге

Анай тепкен эзир-ле мен.

Ак-ла баштыг авайымнын

Аажок чассыг уруу-ла мен.

                              Авай,авай авайымны

                              Азырап каан авайымны

                              Азырап каан авайымнын

                              Аксы-созун дыннаар-ла мен.

Улегер домактар

1.            Далай суунга дамды дуза.

2.            Кургаг ыяшта буру чок, хоозун чугаада дуза чок.

3.            Чиир эъттин чаглыы херек, кылыр иштин деги херек.

4.            Олден артар, орттен артпас.

5.            Демнигде куштуг, тепкииштигде быжыг.

6.            Буянныг огге чон чыглыр,

       Будуктуг ыяшка куш чыглыр.

«Чуве ады» деп теманы доозупканда улустун аас чогаалын ажыглап тургаш, туннел кичээлди эрттирип болур.

«Сан ады» деп теманы ооредип тургаш улустун аас-чогаалын хойу-биле ажыглап болур. Ооренип алган кожамыктарынын иштинден сан аттарын тыптырар.

Дортен, бежен кадыргызы

Токтуп баткан Алажымны.

Дорт-ле карыш чавагазы

Токтуп баткан оорумну.

                    Алдан, бежен кадыргызы

                    Агып баткан Алажымны

                    Алды карыш чавагазы

                   Чаптып баткан оорумну.

Дортен ала тонген болза,

Доргун сынмас туру деппе.

Торелдери тонген болза,

Дор-ле сынмас туру деппе.

Ол-ла кожамыктарны ажыглап тургаш тун болгаш дугаар сан аттарын тыптырар. Бо теманы ооренип тургаш, дыка хой тывызыктарны ажыглап болур.

1. Дорт алышкы дорт чузуннуг.

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *